جغرافیای استان آذربایجان­شرقی

موقعیت جغرافیایی: استان آذربایجان شرقی یکی از استان­های شمال غرب ایران است. دریاچه­ی ارومیه در مغرب آن قرار دارد و رود ارس به عنوان مرز آبی بین­المللی به طول ۲۳۵ کیلومتر، استان آذربایجان شرقی را از جمهوری­های آذربایجان و ارمنستان جدا می­کند.

استان آذربایجان شرقی بین ۳۶ درجه و ۴۷ دقیقه تا ۳۸ درجه و ۴۲ دقیقه­ی عرض شمالی و ۴۵ درجه و ۳۰ دقیقه تا ۴۷ درجه و ۴۳ دقیقه­ی طول شرقی از نصف­النهار گرینویج قرار دارد. وسعت این استان ۴۵۱۶۲ کیلومتر مربع است که معادل ۲/۷ درصد مساحت کل کشور است.

فلات آذربایجان: فلات آذربایجان در شمال غربی فلات ایران واقع شده است. این ناحیه در محل برخورد دو رشته کوه البرز و زاگرس با امتداد شرقی ـ غربی و شمال غربی و جنوب شرقی قرار دارد. حرکات کوه زایی فعالیت­های آتش­فشانی اواخر دوره­ی ترشیاری و اوایل کواترنری سبب پیدایش ناهمواری­های آذربایجان شده­اند. این ناحیه از نظر آتش فشان­شناسی، یکی از مناطق ممتاز ایران است. به طوری که از آن ، به عنوان ایالت آتش فشان­ها یاد می­شود. در این ناحیه، ده­ها نقطه­ای آتش­فشانی مشاهده می­شود که از لحاظ حجم مواد بیرون ریخته، توده­ی عظیم سهند از همه مشخص­تر است.

فلات آذربایجان در طول دوران­­های زمین­شناسی دستخوش تغییرات فراوانی بوده است. این فلات، گاهی در اثر حرکات کوه­زایی و زمین­زایی از زیر آب بالا آمده و گاهی به زیر آب رفته است. فعالیت­های کوه­زایی اواخر دوره­ی ترشیاری و اوایل کواترنری، سبب چین­خورگی رسوب­های انباشته شده در حوضه­های رسوبی قدیمی شده است. پس از این چین­خورگی، رویدادهای بالا به صورت خشکی­زایی عمل کرده و باعث تشکیل روسبات کواترنری شده است.

آتش­فشان خاموش سهند، مهم­ترین واحد ناهمواری قسمت مرکزی استان است که فعالیت آتش­فشانی خود را از اواخر دوره­ی ترشیاری آغاز کرده است.

گسل تبریز با امتداد شمال غربی ـ جنوب شرقی، مهم­ترین و فعال­ترین گسل استان است. فعالیت این گسل که در زمان­های مختلف روی داده، همواره با تلفات جانی و خسارات مالی فراوان همراه بوده است. اثر این گسل بر روی کوه­های عون­ بن علی (واقع در شمال تبریز)، به خوبی از شهر تبریز نمایان است.

اشکال ناهمواری: سیمای طبیعی استان از کوهستان­ها، دشت­ها و جلگه­های میان آن­ها تشکیل شده  است.

کوهستان­ها: بخش وسیعی از استان آذربایجان شرقی پوشیده از کوه­های بلند است. این کوه­­ها یا مانند سهند به صورت تک و مخروطی یا مانند قره­داغ و میشوداغ به صورت دیوار هستند که عبور ازآن­ها تنها از طریق گلوگاه­ها و گردنه­های بلند امکان­پذیر است. این کوه­ها، سرزمین­های پست آذربایجان را از هم جدا می­کنند.

توده­­ی عظیم آتش­فشانی سهند: این کوه به صورت یک ناهمواری مرتفع در غرب میانی استان واقع شده است. توده­ی آتش­فشانی سهند از پدیده­های مهمی است که در منطقه­ی مرتفع آذربایجان قرار دارد. با توجه به نقشه­ی ناهمواری­های استان، می­توان جایگاه آن را در شرق چاله­ی دریاچه­ی ارومیه به خوبی شناخت؛ زیرا قلل مرتفع آن ا ختلاف سطح مهمی (۲۴۰۰ متر) با زمین­های اطراف دارند.

این ناهمواری، حوضه­ی آبریز دریاچه­ی ارومیه و قسمتی از حوضه­ی آبریز سفیدرود است. سهند یکی از کانون­های آبگیر دائمی است که آب­های سطحی حاصل از بارش باران و ذوب برف­ها ـ به صورت واگرا ـ در دامنه­های آن جاری می­شود و رودهای پرآبی را به وجود می­آورد.

قره­داغ: شمالی­ترین و بزرگ­ترین واحد کوهستانی آذربایجان شرقی است که به وسیله دره­ی رود ارس از کوه­های قفقاز جدا می­شود. تنگه­ی معروف دره­دیز در امتداد این کوه­ها واقع شده است. بلندترین قله­ی کوه­های قره­داغ، قله­ی کیامکی با ارتفاع ۳۴۱۴ متر است. دامنه­های شمالی قره­داغ، سرسبز و پوشیده از جنگل و چمنزار است ولی دامنه­های جنوبی آن پوشش گیاهی استپ کوهستانی دارد.

میشوداغ و موروداغ: این ناهمواری­ها در غرب و مرکز استان واقع شده­اند و بلندترین قله­ی آن­ها، قله­ی علی­علمدار با ۳۱۵۵ متر ارتفاع است و گردنه­ی معروف یام نیز در امتداد این کوه­ها قرار دارد.

قوشاداغ: این رشته کوه در سمت غرب به شاخه­ای از کوه­های قره­داغ و از شرق، به توده­ی عظیم و آتش­فشانی سبلان می­پیوندد. بلندترین قله­ی آن ۳۱۵۰متر ارتفاع دارد و گردنه­ی سرسبز گویجه­بل در این کوه­ها قرار گرفته است.

سبلان: بخشی از توده­ی آتش­فشانی سبلان در مشرق استان و در انتهای شرقی رشته کوه قوشاداغ قرار گرفته است. این آتش­فشان خاموش با مناظر بدیع از زیباترین قلل جهان محسوب می­شود. بلندترین قله­ی سبلان با نام سلطان ساوالان و با ارتفاع ۴۸۱۱ متر در محدوده­ی استان اردبیل قرار دارد.

بزقوش: این رشته کوه از انتهای دامنه­های شرقی سهند شروع شده و در جهت شرقی ـ غربی در بین دشت سراب در شمال و دشت میانه در جنوب کشیده شده است. بزقوش با ارتفاع ۳۳۰۲ متر بلندترین نقطه­ی این منطقه است.

تخت سلیمان (اربط): این رشته کوه جنوبی­ترین کوه آذربایجان شرقی است و قلل برف­گیر آن با چشمه­های فراوان در دامنه­های خود، آبخیز رودهای آ­ی­دوغموش و قرانقوچای است.

گنبدهای نمکی موجود در ترکیب برخی از رسوبات منطقه، سبب شوری آب رودها می­شوند که در مسیر خود از آن­ها می­گذرند.

دشت­ها و جلگه­ها: دشت­های استان در میان کوه­های مرتفع آذربایجان جای گرفته و مواد فرسایش یافته از سطح این کوهستان­ها در این دشت­ها باقی مانده­اند. خاک این دشت­ها عمدتاً حاصل­خیز است و مراکز مسکونی استان در بطن آن­ها شکل گرفته است. از جمله­ی این دشت­ها می­توان جلفا، میانه، یکانات،مرند، اهر و بستان­آباد را نام برد.

جلگه­های ساحلی دریاچه­ی ارومیه: قسمت عمده­ی استان آذربایجان شرقی در محدوده­ی حوضه­ی آبریز دریاچه­­ی ارومیه قرار گرفته است و رودهایی که از کوهستان­های اطراف سرچشمه می­گیرند، در مصب خود جلگه­هایی را ایجاد می­کنند که از آبرفت رودها انباشته­اند. این جلگه­ها هر چه از پای کوه به طرف دریا می­روند، شورتر می­شوند؛ مانند جلگه­ی تبریز، مراغه و دشت سراب.

آب و هوا: در استان آذربایجان شرقی به دلیل تفاوت ارتفاع و جهت ناهمواری­ها آب و هواهای متنوعی دیده می­شود.  

یکی از مهمترین ویژگی های آب و هوای استان آذربایجان شرقی، سردی هوا در بیش­تر نقاط آن است. حتی در گوشه­ی شمال شرقی استان که دارای آب و هوای معتدل است، به طور متوسط ۵۰  روز از سال یخ­بندان است. گاه یخ­بندان در نقاط مرتفع استان تا ۱۷۰ روز در سال طول می­کشد.

مهم­ترین عوامل موثر در تنوع آب و هوای استان آذربایجان شرقی عبارت­اند از:

الف) عرض جغرافیایی: این استان در شمالی­ترین قسمت ایران قرار دارد و به همین دلیل، اختلاف زاویه­ی تابشی آن نسبت به قسمت­ های جنوبی ایران در حدود ۱۲ درجه است.

ب) ارتفاع از سطح دریا: پست­ترین نقطه­ی استان ۱۶۰ متر و بلندترین آن ۳۷۰۷ متر ارتفاع دارد. معمولاً، چنین اختلاف ارتفاعی خود به تنهایی موجب می­شود که متوسط دمای سالانه حدود ۲۰ درجه­ی سانتی­گراد تفاوت داشته باشد. از دیگر عوامل موثر در آب و هوای استان می­توان از «جهت چین­خوردگی استان» یاد کرد.

به طور کلی، استان آذربایجان شرقی تحت تاثیر سه توده­ی هوا قرار می­گیرد که عبارت­اند از: توده هوای مدیترانه­ای، توده هوای سیبری و آسیای مرکزی و توده هوای اطلس شمالی یا اسکاندیناوی.

جغرافیای انسانی استان

زندگی شهری

عوامل شکل­گیری شهرهای استان آذربایجان شرقی: در شکل­گیری شهرهای استان آذربایجان شرقی عوامل متعددی نقش دارند که مهمترین آن­ها عبارت­اند از:

1.     عامل آب: هسته­ی اولیه شهرهای استان در کنار منابع آب شکل گرفته است. بعضی از شهرها در کنار رودها قرار دارند و در طول رود گسترش یافته­اند. برای مثال، شهر تبریز را میدان چای (مهران­رود)، اهر را اهرچای و عجب­شیر را قلعه­چای (قالاچای) به وجود آورده­اند.

2.     عامل ارتفاع: ناهمواری­ها تاثیر زیادی در شرایط آب و هوایی دارند و آب و هوا نیز به نوبه­ی خود در نوع خاک، پوشش گیاهی و نوع و شکل فعالیت­های انسانی اثر می­گذارند. ناهمواری­ها تفاوتهایی را در چشم­اندازهای جغرافیایی به وجود می­آورند. به همین جهت، کوه­ها ـ به خصوص توده­ی سهند ـ به شهرهای استان چشم­انداز و دورنمای خاصی داده­اند؛ به طوری که توده­ی سهند عاملی موثر در مکان گزینی بسیاری از شهرها محسوب می­شود.

3.     عامل آب و هوا: یکی دیگر از عوامل مهم در شکل­گیری شهرهای استان آذربایجان شرقی شرایط آب و هوایی حاکم بر منطقه است. این استان به علت ارتفاع زیاد و موقعیت جغرافیایی خود در شمال غرب کشور، در معرض توده­های پرفشار شمال روسیه و سیکلون­های غربی قرار دارد. عواملی چون وجود آب کافی، شرایط خوب آب و هوایی و خاک مناسب در برخی نقاط، استان را به صورت یکی از محیط­های طبیعی مناسب درآورده و بزرگ­ترین مراکز جمعیتی را در پای کوه­ها یا در مناطق بین کوهی شکل داده است. توزیع نامساوی در پراکندگی شهرها، شمال و جنوب استان نشان­دهنده­ی تفاوت در ویژگی­های اقلیمی و شرایط زیست محیطی و توان­های منطقه است.

4.     عامل ارتباطی و دفاعی: عامل دیگری که در توسعه­ی شهرهای استان دخالت دارد، عامل ارتباطی است و راه­ها در طول تاریخ به بعضی از شهرهای استان ارج و اعتبار بسیار بخشیده­اند. بزرگ­ترین شهرهای استان از جمله تبریز، مرند و میانه در مسیر راه­های ترانزیتی و بازرگانی قرار دارند.

بعضی از شهرهای استان نیز به خاطر دفاع در برابر حملات دشمن و بیگانگان به وجود آمده­اند؛ مانند: اهر و کلیبر.

نقش شهرهای استان: برخی از شهرهای استان از گذشته تا امروز دارای ویژگی­های منحصر به فردی بوده و کارایی ویژه­ای داشته­اند. به این ویژگی­ها «نقش شهر» می­گویند؛ برای مثال، تبریز در گذشته مدت­ها به عنوان پایتخت، نقش سیاسی داشته است. اگرچه این شهر از نظر جنبه­های تاریخی اهمیت بسیار دارد ولی امروزه دارای نقش صنعتی، بازرگانی، سیاسی، دانشگاهی و توریستی است.

تقسیمات سیاسی استان: با توجه به نقشه­ی تقسیمات سیاسی استان آذربایجان شرقی، این استان دارای ۱۶ شهرستان ۳۸ بخش و ۱۳۷ دهستان است.

از نظر وسعت، شهرهای میانه با ۵۵۷۷/۵ کیلومتر مربع مقام اول، اهر با ۵۵۲۱/۹ کیلومتر مربع و هشترود با ۵۳۵۶/۹ کیلومتر مربع به ترتیب مقام دوم و سوم را در استان به خود اختصاص داده­اند. شهرستان بناب نیز با ۷۹۰ کیلومتر مربع کم وسعت­ترین واحد سیاسی استان است.

زندگی روستایی: روستاهای استان آذربایجان شرقی  پیرامون منابع آبی مانند چشمه، چاه و قنات به صورت متمرکز شکل گرفته­اند. یکی از مهمترین مسائل روستاییان، آب و خاک است. وابستگی روستاییان به این بخش از محیط طبیعی، شدید است و پایداری و بقای اجتماعات روستایی نیز به ارزش و کیفیت همین بخش از محیط طبیعی بستگی دارد. آب و خاک و کیفیت دسترسی به این دو، زیربنای اقتصادی روستا را تشکیل می­دهد که با فعالیت­های کشاورزی و دامداری روستاییان شکل می­گیرد. روستاهای استان آذربایجان شرقی از نظر نوع توسعه و شکل­گیری بسیار متنوع­اند و بیش­تر تابع پستی و بلندی­ها و منابع آب و خاک هستند. روستاهای استان از نظر شکل­گیری به چهار دسته تقسیم می­شوند.

۱. روستاهای پای کوهی، ۲. روستاهای میان­کوهی، ۳. روستاهای دامنه­ای یا پلکانی، ۴. روستاهای دشت

زندگی عشایری: در استان آذربایجان شرقی دو نوع شیوه­ی کوچ­نشینی وجود دارد:۱. کوچ­نشینی محض ۲. رمه­گرانی؛ در حالت اول، تمام خانوار و در حالت دوم، تعدادی از افراد خانوار همراه دام کوچ می­کنند.

عشایر استان متشکل از طوایف دو ایل بزرگ ارسباران و ال­سون و چهار طایفه­ی مستقل است که در بیش از ۵۰۰ قشلاق و آبادی عشایرنشینی زندگی می­کنند.

عشایر استان از ۲۲ طایفه تشکیل شده است که از این تعداد، ۴ طایفه مستقل، ۷ طایفه از ایل ارسباران و ۱۱ طایفه از ایل­سون هستند.

عشایر دوره­ی قشلاقی استان مشتمل بر ۹۷۳۷ خانوار و ۶۴۶۱۳ نفر جمعیت و عشایر دوره­ی ییلاقی استان شامل ۱۲۳۰۴ خانوار با ۸۵۴۹۰ نفر جمعیت است. عشایر استان دارای ۱/۸ میلیون واحد دامی هستند و ۱/۹ میلیون هکتار از مراتع و حوضه­های آب­خیز استان را مورد استفاده قرار می­دهند.

پراکندگی مناطق عشایری استان: بعضی از شهرستان­های استان آذربایجان شرقی در فصل ییلاق و قشلاق پذیرای خانوارهای عشایری هستند. این شهرستان­ها عبارت­اند از: کلیبر، اهر، سراب، هریس، تبریز، مرند، مراغه، بناب، هشترود و میانه.

خانوارهای عشایری شهرستان­های سراب، هریس، بناب و مراغه، خانوارهای ییلاقی و قشلاقی هستند ولی خانوارهای بقیه شهرستان­ها، خانوارهای قشلاقی هستند.

دام­پروی عشایری: ساختار اقتصادی جامعه­ی عشایری بر نگهداری و پرورش دام متکی است و زندگی عشایر از طریق تولیدات دامی اعم از گوشت، شیر و پشم تامین می­شود.

فعالیت عمده­ی عشایر دامداری است ولی در بعضی از مناطق که دسترسی به آب آسان است و زمین زراعتی دیم نیز وجود دارد، عشایر علاوه بر دامداری به زراعت و باغداری نیز می­پردازند.

مسکن عشایر استان: نوع مسکن، کیفیت مصالح و تعداد اتاق­های آن یکی از شاخص­های مهم توسعه­ی اقتصادی و اجتماعی به شمار می­رود. در مناطق عشایری معمولاً کیفیت ساختمان­ها بسیار نامطلوب بوده ولی در حال حاضر، به علت گسترش راه­های ارتباطی و خدمات زیربنایی در مناطق، قسمت غربی دشت مغان و خداآفرین ـ با ساختمان­سازی به سبک معمول شهری ـ در حال گسترش است. عشایر استان هفت ماه از سال را در قشلاق سپری می­کنند؛ به همین جهت، نوع و کیفیت مسکن برای این عشایر اهمیت زیادی دارد. در حال حاضر، حدود ۹۸ درصد عشایر استان در قشلاق مسکن دارند و حدود ۲ درصد نیز از چادر به عنوان سرپناه استفاده می­کنند. در ییلاق نیز حدود ۹۹ درصد از عشایر در چادر و آلاچیق به سر می­برند.

   منابع آب: استان آذربایجان شرقی از نظر آب و هوایی جزء مناطق نیمه خشک ایران به حساب می­آید و به همین دلیل منابع آب آن محدودند و بسیاری از نقاط استان با مشکل کم­آبی مواجه است.

بیش­تر رودهای استان دائمی هستند. این ویژگی در قسمت بالا دست رودها بیش­تر از قسمت­های پایین دست مشاهده می­شود. بعضی از رودهای استان به علت عبور از خاک­های دارای املاح، شور هستند.

محدودیت منابع آب در استان: میزان بارش استان به طور متوسط از ۲۵۰ تا ۶۰۰ میلی­متر در نوسان است. علاوه بر کمی بارش، توزیع نامناسب مکانی و زمانی بارش نیز از مشکلات مهم تامین آب در استان است.

دریاچه­ی ارومیه: این دریاچه بزرگ­ترین دریاچه­ی داخلی و دائمی ایران است و در شمال غرب فلات ایران، بین دو استان آذربایجان شرقی و آذربایجان غربی قرار دارد. میزان شوری آب دریاچه­ی ارومیه بین ۲۲ تا ۲۸ درصد متغیر است و مقدار آن نیز در قسمت­های مختلف دریاچه فرق می­کند.

اهمیت دریاچه ارومیه از نظر زیستی: دریاچه­ی ارومیه از نظر زیستی بسیار فعال است و در آن انواع باکتری­ها، حشرات، جلبک­ها و از همه مهم­تر، سخت­پوست کوچک و بسیار ظریفی به نام آرتمیااورمیانا زندگی می­کنند. دریاچه­ی ارومیه با وسعت زیاد، جزایر متعدد، سواحل کم عمق و از همه مهم­تر امنیت و آرامش خود، از مهمترین ایستگاه­های پرندگان مهاجر ـ از نظر گوناگونی و زیبایی ـ در سطح جهان و قاره­ی آسیاست.

جزیره­ی اسلامی تنها جزیره­ی مسکونی دریاچه­ی ارومیه است. جزیره­ی قویون داغی زیستگاه قوچ و میش ارمنی و گوزن زرد ایرانی و جزیره­ی اشک زیستگاه گوزن زرد ایرانی است. لجن و آب دریاچه­ی ارومیه خواص درمانی زیادی دارد و سالانه هزاران نفر را از استان و سایر قسمت­های ایران به سوی خود جلب می­کند. نمکی که از آب دریاچه­ی ارومیه به دست می­آید، نیز دارای کیفیت مطلوبی است.

جنگ­ها و مراتع: وسعت پوشش گیاهی جنگلی استان بالغ بر ۱۴۴۰۷۵ هکتار است. در واقع ۳/۰۷ درصد از کل استان را جنگل پوشانده است. ۱/۲ درصد از جنگ­های کل کشور و ۱/۴۳ درصد از جنگ­های غیرتجارتی کشور در این استان قرار دارد.

اکثر جنگل­های استان در دامنه­های شمالی قره­داغ (ارسباران) و در دره­های کوهستانی که دارای رودهای دائمی هستند، دیده می­شوند.

جنگل­های استان بخشی از جنگل­های شمال غرب ایران است. این جنگل­ها بقایای جنگل­های انبوه منطقه­ی بین دره­ی رود ارس، دریاچه­ی ارومیه و دریای مازندران است که به منزله­ی یک پل طبیعی، جنگل­های شمال ایران را به جنگل­های مرطوب ارمنستان متصل می­کند.

مهم­ترین منطقه­ی جنگلی استان در شهرستان­های اهر و کلیبر قرار گرفته است و از نظر وجود گونه­های ممرز، سرخدار، افرا، نارون، گیلاس و زغال­اخته، شباهت زیادی به جنگل­های مرطوب و نیمه مرطوب دارد. در عین حال، به دلیل وجود گونه­های خشکی پسند از جمله بنه، داغداغان و عناب نیز به جنگل­های خشک و نیمه­خشک شبیه است.

مساحت پوشش مرتعی استان بالغ بر ۲۳۹۶/۴۵ هزار هکتار است که ۵۱/۰۶ درصد از کل وسعت استان و ۲/۴۶ درصد از کل مراتع کشور را به خود اختصاص داده است.

مراتع استان با توجه به انبوهی و تراکم گیاهان و مرغوبیت آن­ها ـ از نظر تغذیه­ی دام ـ به سه قسمت تقسیم می­شوند:

۱ـ مراتع خوب؛ که شامل ۲۱ درصد از وسعت کل مراتع استان است.

۲ـ مراتع متوسط؛ که ۵۵ درصد از مساحت کل مراتع استان را شامل می­شود.

۳ـ مراتع فقیر؛ که شامل ۲۴ درصد از مساحت کل مراتع استان است.

یکی از مشکلات اساسی استان در زمینه دامداری، عدم تعادل بین تعداد دام و ظرفیت مراتع است؛ بدین معنی که تعداد دام­ها بیش از ظرفیت مراتع است، که در نتیجه، مراتع استان تخریب و منهدم می­شود. هم­اکنون برای رفع این مشکل، اقداماتی از قبیل بوته­کاری، تخم­پاشی و غیره در مساحتی حدود ۱۹۱۳۹۶ هکتار انجام شده است.

محدوده­های حیات­وحش و زیستگاههای استان عبارت­اند از:

۱. منطقه حفاظت شده­ی ارسباران

۲.پناهگاه حیات­وحش کیامکی

۳.مناطق شکار ممنوع:

الف)شبه جزیره­ی اسلامی

ب)تالاب قوری گل (ضمناً تالاب قوری گل در فهرست تالاب­های بین­المللی نیز ثبت رسیده است.)

پ) منطقه­ی قره قشلاق (بین بناب و میاندوآب)

ت) منطقه­ی یکانات (بین مرند و سه راهی خوی)

۴. پارک ملی دریاچه­ی ارومیه (دریاچه و جزایر آن، جزء پارک­های ملی است)

عمده­ترین پدیده­های طبیعی که موجب وارد آمدن خسارت­ها و تلفات جانی می­شوند، عبارت­اند از:

سیلاب: موقعیت کوهستانی استان، به ویژه در مواقع بارش رگبارهای شدید، باعث طغیان رودها می­شود. این امر ضایعات فراوانی از قبیل تخریب مزارع و ساختمان­ها، بسته شدن راه­های ارتباطی و پر شدن مخزن­های بزرگ آب را در پی دارد. شهرهای بستان­آباد، مرند و روستاهای اطراف آن و چندین روستا از توابع اهر بیش از دیگر مناطق استان در معرض سیلاب­های ناشی از طغیان رودها هستند.

لغزش زمین: یکی دیگر از خطرات طبیعی پدیده­ی لغزش زمین است که همه ساله خسارات زیادی را در سطح استان به بار می­آورد .

هجوم توده­های هوای سرد: بعضی از سال­ ها در فروردین ماه، هوای سرد از طرف روسیه به سمت ایران از جمله استان آذربایجان شرقی حرکت می­کند و در اثر بروز سرمای ناگهانی، باغات میوه به خصوص درختان بادام وزردآلو در بیش­تر شهرستان­های استان مورد تهدید سرما قرار می­گیرند.

زمین لرزه: در آذربایجان شرقی گسل­های متعددی وجود دارد. این گسل­ها موجب شده­اند که این منطقه به صورت یکی از مناطق زلزله­خیز کشور در می­آید. یکی از معروف­ترین گسل­ها، گسل تبریز است. در طول تاریخ در گستره­ی این گسل، زلزله­های فراوانی رخ داده که بزرگی این زمین لرزه­ها، ۷ ریشتر و گاه بیش­تر بوده است. به نظر می­رسد که حرکات و جابه­جایی این گسل در فوران­های آتش­فشانی سهند دخالت داشته است؛ به طوری که آثار آن در ایجاد چشمه­های آب گرم بستان­آباد و فعال شدن آتش­فشان و شکستگی اطراف آن مشاهده می­شود.

جمعیت: جمعیت استان آذربایجان شرقی براساس سرشماری سال ۱۳۷۵ هجری شمسی، بیش از ۳۳۲۵۵۴۰ نفر بوده است که ۶۰/۲ درصد آن­ها، جمعیت شهری و ۳۹/۸ درصد، جمعیت روستایی هستند. در استان آذربایجان شرقی، شهرستان تبریز با ۱۲۲۷۱۵۴ نفر، بیش­ترین جمعیت و کلیبر با ۷۹۳۹ نفر، کم­ترین جمعیت شهری را در خود جای داده­اند.

عواملی که موجب پراکندگی جمعیت در استان آذربایجان شرقی شده­اند عبارت­اند از: ۱. عوامل طبیعی ۲. عوامل انسانی

۱.عوامل طبیعی: انسان معمولاً مکان­ها و سرزمین­هایی را برای سکونت انتخاب می­کند که شرایط طبیعی مناسبی داشته باشد. از جمله­ی این شرایط، آب و هوا و جنس زمین است که به تبعیت از این دوعامل بهره­برداری از زمین صورت می­گیرد. به همین دلیل در نواحی مختلف استان آذربایجان شرقی شمار جمعیت ساکن متفاوت است؛ برای مثال، در مناطقی که منابع طبیعی مانند ذخایر آب، ذخایر انرژی و معادن بیش­تر است، جمعیت بیش­تری زندگی می­کنند؛ بنابراین، احتمال ایجاد و توسعه­ی صنایع و ایجاد مشاغل بیش­تر سبب جذب جمعیت می­شوند.

در مناطقی که خاک قابلیت بهره­برداری چندانی ندارد یا سطح آب­های زیرزمینی بالاست یا آب­های موجود در منطقه، آشامیدنی نیستند و در مصارف کشاورزی نیز به کار نمی­آيند، جمعیت به مراتب کم­تر از سایر نواحی است؛ چون درآمد انسان­ها در این مناطق کافی نیست.

۲.عوامل انسانی: در نواحی دورافتاده­ی استان، به دلیل دسترسی نداشتن به وسایل حمل و نقل و ارتباطات، جمعیت چندانی زندگی نمی­­کند. از جمله دلایل عمده­ای که سبب کاهش یا فقدان جمعیت یک ناحیه یا منطقه می­شود، کمبود یا نبود ثروت و سرمایه یا برخوردار نبودن از فناوری مناسب است که در نتیجه­ی این عوامل، درآمد در این نواحی کم می­شود و سطح زندگی مردم پایین می­آید . در نتیجه انسان­ها به ناچار وطن خود را ترک می­کنند و بدین ترتیب از تراکم جمعیت منطقه کاسته می­شود.

روند افزایش جمعیت استان: طی ۷۰ سال اخیر و به خصوص از سال ۱۳۳۵ به بعد، با گسترش بهداشت و واکسیناسیون، لوله کشی و بهبود آب آشامیدنی، رونق صادرات نفت و واردات مواد غذایی در کشور، میزان مرگ و میر در استان و همه­ی نقاط کشور کاهش یافته است.

در سال ۱۳۶۵، میزان رشد مطلق جمعیت استان به۲/۵۶ درصد رسید. در اینم سال نرخ رشد جمعیت کل کشور در حدود ۳/۹ درصد بود. با مشاهده­ی این آمار در می­یابیم که تا سال ۱۳۶۵ جمعیت استان آذربایجان شرقی نسبت به کل کشور، نرخ رشد سالانه­ی کم­تری داشته است. با توجه به آمار میزان مهاجرپذیری نیز در این استان در سال ۱۳۷۵ نیز نسبت به سال ۱۳۶۵ کاهش یافته است. هم­چنین سیاست­های کنترل جمعیت سبب شده که نرخ رشد سالانه­ی جمعیت استان در سال­های اخیر به طور محسوسی کاهش یابد.

جمعیت و منابع: شناخت منابع معدنی در مواد اولیه در استان آذربایجان شرقی قدمتی نسبتاً طولانی دارد. پراکندگی و توزیع جغرافیایی معادن در سطح استان، نشانگر غنی بودن این استان در زمینه­ی معادن است. وجود منابع غنی در استان، توسعه صنعت و در نتیجه جذب جمعیت را در این خطه از کشورمان سبب گردیده است. در حال حاضر، ۱۲۱ معدن با هفده نوع ماده­ی معدنی در سطح استان فعال است.

منابع معدنی و مواد اولیه­ی موجود در استان به شرح زیر است:

۱.معادن فلزی: مهم­ترین معادن فلزی استان که مورد بهره­برداری قرار می­گیرند، عبارت­اند از: آهن و مس. معادن مس استان که منشأپیداش آن­ها به آتش­فشان­های دوران سوم زمین­شناسی مربوط می­شود، در کوه­های اهر پراکنده­اند. در میان این معادن، میزان ذخیره­ی مس سونگون با معادن اطرافش نظیر مزرعه، قره­چی و انگور در ۷۴ کیلومتری شمال­غرب اهر در حدود ۲/۲ میلیارد تن برآورده شده است. معادن دیگری از قبیل سرب، نقره، طلا و مولیبدن در بعضی مناطق استان شناخته شده­اند.

۲.زغال­سنگ: مهم­ترین معدن زغال سنگ و خاک نسوز، در مراغه است.

۳.سنگ و خاک­های معدنی: معادن سنگ و خاک استان، تنوع و فراوانی زیادی دارد و شامل سنگ ساختمانی، سنگ­نما، سنگ آهک، سنگ گچ است که در بخش ساختمانی و تولید سیمان اهمیت زیادی دارند. همچنین سنگ­های تزیینی ساختمانی قابل برش نظیر گرانیت در اکثر شهرستان­های استان وجود دارد. استان آذربایجان شرقی از نظر ذخایر پوکه­ی معدنی در ایران مقام اول را دارد.

۴.کانی­های صنعتی غیرفلزی: کانی­های صنعتی­ای که ارزش اقتصادی فراوانی دارند، نمک، کائولن، زرنیخ و نفلین سینیت هستن. استخراج نمک در استان همراه با توسعه­ی صنایع غذایی، به صورت سنگ نمک است و در برخی از نواحی ساحلی دریاچه­ی ارومیه از طریق تبخیر نیز به دست می­آید. ذخایر معادن نفلین ـ سینیت در کلیبر و سراب بیش از میلیارد تن برآرود شده است و امید می­رود که در آینده از آن به عنوان ماده­ی اولیه­ی صنایع آلومینیم، شیشه، سیمان و کود شیمیایی استفاده شود. بزرگ­ترین معدن کائولن استان در زنوز مرند قرار دارد.

گردشگری در استان

جاذبه­های طبیعی

الف) آب­های معدنی: آب­های معدنی استان به طور کلی در سه منطقه­ی عمده در اطراف کوه سهند (چشمه­های معدنی مراغه، بستان­آباد، آذرشهر و اسکو)، اطراف بزقوش (چشمه­های معدنی سراب) و شمال شرقی کلیبر (آب­های گرم روستاهای متعلق به قلعه کندی) تمرکز یافته­اند. این آب­ها به دلیل خاصیت آب درمانی یکی از عوامل توسعه­ی گردش­گری در این استان هستند.

ب) جنگ­ها و مناطق حفاظت شده: جنگل­های ارسباران و چشم­اندازهای زیبای طبیعی مناطق حفاظت شده­ی کلیبر، قوری گل تبریز، کیامکی جلفا و جزایر دریاچه­ی ارومیه از دیدنی­های این استان هستند.

پ) سواحل و جزایر: سواحل و جزایر دریاچه­ی ارومیه، علاوه بر داشتن توان عظیم آب درمانی و آب­تنی می­تواند در خلق چشم­اندازهای زیبا و توسعه­ی فعالیت­های ورزشی چون قایق­رانی، اسکی روی آب بسیار سودمند باشد.

ت) نواحی کوهستانی: دامنه­های ارتفاعات میشو و سهند که در هنگام زمستان پوشیده از برف هستند، از نواحی مهم برای ورزش­های زمستانی محسوب می­شوند. دامنه­های سهند و دامنه­های سهند و دامنه­های شمالی قره­داغ با آب و هوای معتدل و چشم­انداز طبیعی زیبا و دارا بودن مکان­های دیدنی همچون آسیاب خرابه در جلفا و «غار کبوتر» در مراغه از نواحی جذب گردش­گر در زمستان و تابستان به شمار می­روند.

جاذبه­های فرهنگی

الف) آثار تاریخی: تپه­های باستانی (نظیر کول تپه عجب شیر، قره­تپه تسوج، قره تپه شمال غربی خسرو شهر)، سنگ نبشته­های اورارتویی (سخندل ورزقان و رازلیق سراب)، قلعه­ه ای تاریخی قبل و بعد از اسلام (نظیر قیزقلعه­سی­میانه، قلعه­های بابک، قهقهه و پشتوی ارسباران و ضحاک هشترود)، نقوش دیوارهای داخل غارهای ارسباران، ابنیه و آثار تاریخی مانند بازار تبریز، ایل گلی تبریز، پل دختر میانه، پل پنج­دهنه بناب، گنبد سرخ و برج مدور در مراغه، حمام کردشت ارسباران، بازار اهر و معماری صخره­ای کندوان، جزء بزرگ­ترین جاذبه­های استان آذربایجان شرقی هستند.

ب)اماکن مقدس مذهبی: مساجد ارک، جامع و کبود تبریز، مقبره شیخ­الدین اهری، مسجد جامع ترک میانه، کلیسای سنت استپانوس جلفا، کلیسای سهرل، موجومبار مرند، کلیسای هوانس مراغه و آثار سنگ قبر روستای ونیق خداآفرین مهم­ترین قطب­های جاذب جهانگردی هستند.

پ)موزه­ها: موز­ه­ی آذربایجان و خانه­ی مشروطیت تبریز از جمله مراکزی است که مورد استقبال بازدیدکنندگان داخلی و خارجی قرار می­گیرد.

ت)صنایع دستی و آثار هنری: قالی­بافی در تبریز، هریس و دیگر شهرهای استان، ورنی­بافی عشایر کلیبر، ساخت ظروف سفالین و ابریشم­بافی، ظرافت و زیبایی خاضی داند. هم­چنین لباس­های محلی و سنتی عشایر استان یکی از بزرگ­ترین جاذبه­های استان است.