- قوم ماد
در زمان قديم كه آغاز آن معلوم نيست شعبه اي از نژاد آريا موطن خود را (شايد فلات پامير باشد ) ترك گفته و در سغد (سمرقند و بخارا ) و مرو اقامت گزيدند . به واسطه پيش آمد حوادث گوناگون اقامت آنها در آن حدود دشوار گريد به طرف بلخ و خراسان آمدند و از آنجا در ساير نقاط ايران منشر گشتند . تاريخ اين مهاجرت معلوم نيست ولي ميتوان حدس زد كه خاتمه آن بين قرن نهم و هشتم قبل از ميلاد است . مهمترين اقوام آريايي كه در فلات ايران اقامت گزيدند قوم ماد و پارس است .
مادها از برجسته ترين اقوام آريايي شمال باختري ايران و هم نژاد و هم زبان پارس ها بودند كه در ايران حكومت داشتند ، در حقيقت اين اقوام از نيرومند ترين قبايل ايراني به حساب مي آمدند و در نزديكي مرز آشور استقرار داشتند . ظاهرا در اين ناحيه 27 امير و شاه بر 27 ولايت كم جمعيت حكومت مي كردند . مردم اين ولايات را آمادها يا مادها ، يا مدها مي ناميدند .
مطالعه تاريخ ماد از آن جهت كه توانستند در سايه اتحاد امپراطوري بزرگ آشوريان را براي هميشه شكست داده و قبايل بسياري را از قيد اسارت و ستمگري برهانند در خور اهميت است . مادها اولين دسته از اقوام آريايي بودند كه در اين سرزمين موفق به تشكيل حكومت شدند .

پادشاهان
- ديااكو
ديااكو اولين كسي بوده كه از طرف مادها به سلطنت انتخاب شد . او مردي برجسته و عادل بوده كه در دهكده خود مشغول امر قضاوت و داوري اختلافات بين مردم ده بود . او بواسطه درستكاري توانسته بود اعتباري در نظر هموطنان خود كسب كند . از آنجا كه تبهكاري و تجاوز و اغتشاش در آنجا شيوع يافت ، مردم جمع شدند و او را به پادشاهي انتخاب كردند . او بر آن شد تا ماد را به صورت ملتي واحد در آورد . اين اتحاد به وسيله بهم پيوستن شش قبيله مادي صورت گرفت .
تاريخ پادشاهي ديااكو از 708ق م . تا 655 ق م . است . ديااكو پسر فرا ارتس دهقان بود . در طول دوران پادشاهي ، او با آگاهي از تهديد و فشار قبايل اطراف ، وقت خود را صرف اتحاد بين طوايف ماد كرد ، البته دروان حكومت او خالي از كشمكش با همسايگان نبوده است .

- فرورتيش
پس از ديااكو پسرش فراارت يا فرورتش به جاي وي نشست و سياست پدر را تعقيب كرد . در زمان سلطنت خويش پارسها را مطيع خود ساخت و عزم آن كرد كه مملكت خود را از پرداخت باج به آشور نجات دهد . ولي در جنگ با آشوريها شكست خورده و كشته شد . مدت حكمراني او بيست و دو سال ( از 655تا 633ق م ) بود .
- هووخشتر يا كياكسار
هووخشتر پادشاهي لايق بود و سرداري قابل . او قشون منظمي تشكيل داد لشگر پياده او مسلح به تيرو كمان و شمشير بود و سوارانش بر سواران آسوري تفوق داشتند . زيرا از كودكي مشق تير اندازي و سواري مي كردند .
كياكسار به جنگ با آشور پرداخت و نينوا را محاصره كرد ، ولي خبر هجوم قبايل سكيت كه از طرف قفقاز وارد آذربايجان شده بودند او را از تصرف نينوا باز داشت . پس از رفع شر آن قبايل و آسوده شدن خيال كياكسار از طرف آنان نبوپولاسسار حكمران بابل با كياكسار بر عليه آشور متفق گشت و نينوا را محاصره كردند . ساراكس پادشاه آشور چون ديد پايتخت او در خطر است براي اينكه اسير دشمن نشود خود و خانواده خويش را طعمه حريق ساخت . در سال 606 ق . م نينوا به دست نبوپولاسسار افتاد و آن شهر را به كلي ويران كرد . از آن تاريخ قسمت اعظم آسياي صغير به دست مادها افتاد .
كياكسار 6 سال با ليدي ها جنگيد . در سال هفتم كسوف رخ داد و طرفين به قدري از اين پيش آمد هراسناك شدند كه از جنگ دست كشيدند . دولت بابل واسطه بين دولت ماد و ليدي گرديد و رود هاليس سرحد بين دو مملكت گشت . كياكسار در سال 584 وفات كرد .
- آستياك
آستياك جانشين كياكسار بود . اين پادشاه مدت مديدي به آرامي سلطنت كرد . در زمان او دربار ماد بي نهايت مجلل و با شكوه شد و درباريان با لباسهاي قرمز رنگ مزين زنجيرهاي زرين رفت و آمد مي كردند . افراط در تجمل و خودآرايي و ترك سادگي كه بالطبع مستلزم مخارج گزاف است . براي پادشاه ماد گران تمام شد و مردم از او ناراضي شدند و در سال 550 ق . م . كوروش بزرگ به سادگي دولت ماد را منقرض كرد .

تشكيلات حكومتی
تشكيلات سياسي مادها قبل از تاسيس دولت بزرگ ماد ، ملوك الطوايفي بود . هر كدام از طوايف زندگي سياسي و معيشتي مستقل داشتند ، آنان شامل چهار طبقه بودند : برزگران ، جنگ آوران ، شبانان و پيشوايان مذهبي . اقوام ماد بر اثر فشار دشمنان خارجي بويژه آشوري ها متحد شدند و تشكيلات داخلي آنها دچار تغيير شده وبه شكل منسجم تري درآمد .

مذهب
از مذهب مادها اطلاع دقيقي در دست نيست ، اما مي توان حدس زد كه آنان پيرو آئين زرتشت بودند . پادشاهان ماد آئين مغان( مغان كساني بودند كه با تعاليم زرتشت آشنا بودند ) را محترم مي دانستند .

زبان
زبان مردم ماد زبان مادي بوده كه با زبان پارسي باستان عهد هخامنشي تفاوت نداشته است .

خط
خط مادها نوعي خط ميخي بوده است كه اقتباس شده از خط ميخي سومري است .