ایران شناسی > مجموعه ها
 
کتاب خوانی کتابخانه شخصی کتاب های برگزیده گالری اخبار کتاب بچه خوانی
بازگشت به صفحه قبل
 
     
 

موقعیت استان زنجان

موقعیت استان زنجان

موقعیت استان زنجان:
استان زنجان با مساحتی در حدود ۲۲۱۶۴ کیلومتر مربع ۱/۵ درصد از مساحت کشور ایران را شامل می شود. این استان بین ۳۵ تا ۳۷ عرض شمالی و ۴۷ تا ۴۹ طول شرقی از نصف النهار گرینویچ قرار دارد.
ناهمواری های استان: استان زنجان از نظر ناهواری های با توجه به میزان ارتفاع و شیب ظاهری به واحدهای کوهستانی، تپه ماهور و دشت تقسیم کرد:

الف ـ به طور خلاصه، کوه های موجود در محدوده ی استان را می توان به چهار دسته تقسیم کرد:
۱ـ رشته ی شمالی، شامل دامنه های جنوبی کوه های تالش است که مهم ترین قله ی آن باکلور می باشد؛
۲ـ رشته کوه های شرقی، که در غرب دست قزوین به صورت جند رشته ی موازی از شمال غرب به جنوب شرق کشیده شده که مهم ترین کوه های آن چرگر نام دارد و در حد فاصل قزوین و ابهر واقع شده است؛
۳ـ رشته ی قافلانکوه، که بین میانه و زنجان واقع شده و دنباله ی کوه های زاگرس به حساب می آید؛
۴ـ رشته موه های غربی و جنوب غربی استان شامل کوه های دمیرلو، جهان داغ و قیدار می باشد.
ب ـ تپه ماهورها: به تپه های واقع در دامنه ی کوه ها تپه ماهور گفته می شود. تپه ماهورها که از کوه ها کم ارتفاع ترند، از یک طرف به کو ه های مرتفع و ا ز طرف دیگر با شیبی ملایم به دشت منتهی می گردند.
ج ـ سرزمین های هموار (دشت):
۱ـ دشت های شمالی استان شامل دشت زنجان ـ ابهر که دشت طویل و مرتفعی است و از شمال غرب استان به طرف جنوب شرق گسترده شده است. ارتفاع متوسط این دشت ۱۰۰۰ متر است، از حوضه ی منجیل شروع شده تا نواحی اطراف سلطانیه ادامه می یابد و توسط زنجان رود و ابهررود آبیاری می گردد.
۲ـ دشت های جنوبی استان، که غالباً مرتفع بوده و شامل تپه ها و دشت های کوچک تر می باشند. برای نمونه می توان به دشت های کاوند، دو تپه و کرسف اشاره کرد.
زمین شناسی استان: استان زنجان را، از نظر زمین شناسی می تواند به پنج منطقه تقسیم کرد.
۱ـ کوه های تالش ۲ـ کوه های طارم ۳ـ دشت زنجان ـ ابهر ۴ـ کوه های سلطانیه ۵ـ دشت های جنوبی استان
آب و هوا: به طور کلی عوامل موثر در آب و هوای استان عبارت اند از: عرض جغرافیایی، ارتفاع از سطح دریا، دوری و نزدیکی به دریا، تاثیر توده های هوا و عناصر آب و هوایی (دما، بارش و باد) که با تغییرات کمی و کیفی خود محیط را تحت تاثیر قرار می دهند.
به طور کلی استان زنجان را می توان از نظر آب و هوایی به سه ناحیه ی زیر تقسیم کرد:
۱ـ ناحیه ی سردسیر، که همان منطقه ی کوهستانی استان است و دارای تابستان های معتدل و زمستان های سرد است. شهرستان های زنجان، ماه نشان، ابهر، خدابنده، خرم دره و ایج رود در این ناحیه قرار دارند.
۲ـ ناحیه ی معتدل، که در قسمت پست غرب استان واقع و شامل قشلاقات افشار و بزینه رود (شهرستان خدابنده) و قسمتی از دهستان زنجان رود (شهرستان زنجان) و دهستان چای پاره (شهرستان ماه نشان) است که در کنار رود قزل اوزن قرار دارند.
۳ ـ ناحیه ی نیمه گرمسیر طارم علیا، که در شمال زنجان واقع شده و دارای تابستان های گرم و زمستان های ملایم و مرطوب می باشد.
زندگی شهری: از عوامل مهم توسعه ی شهرهای استان، به ویژه شهرستان زنجان، عامل ارتباطی و منابع آب است.
۱ـ عامل ارتباطی: در گذشته زنجان بر سر راه عمده و مشهور شرق و غرب، یعنی جاده ی ابریشم واقع بود که از این جهت بر اهمیت این شهر افزوده بود. امروزه نیز عبور جاده ی ترانزیتی ایران به ترکیه (اروپا) و نیز ساخت و تکمیل آزاد راه تهران ـ زنجان (که در آینده به تبریز وصل می شود) بر اهمیت مواصلاتی شهر زنجان افزوده است.
۲ـ عامل طبیعی (منابع آب): اغلب شهرهای مهم ایران در کنار رودها و یا منابع آبی مطمئن شکل گرفته اند. شهر زنجان نیز در کنار زنجان رود استقرار یافته است. بنابراین وجود آب کافی، علی رغم خشک سالی های موقتی،‌ برای کشاورزی و باغداری سبب رشد و شکوفایی این شهر و برخی شهرهای دیگر استان شده است.
برخلاف زنجان، ابهر و خرم دره که دارای منبع آب مطمئن برای زندگی است، سلطانیه فاقد این ماده ی حیاتی است. به همین دلیل در سال های اخیر از اهمیت شهرنشینی آن کاسته شده است.
تقسیمات سیاسی استان: استان زنجان شامل ۷ شهرستان و ۱۵ بخش است. مرکز آن شهر زنجان می باشد.
زندگی روستایی: اولین سکونتگاه های انسانی در استان در اطراف منابع آب شکل گرفته و تدریجاً به صورت روستا ظاهر شده اند. چشمه ها و رودها به خصوص در مناطق کوهستانی و پای کوهی، که غالباً خاک حاصل خیزی دارند، در ایجاد و گسترش روستاهای استان نقش به سزایی داشته اند. شکل و نمای روستاها نیز بیانگر وضعیت خاص اقلیمی منطقه می باشد و به دلیل دسترسی آسان و فراوانی خاک و سنگ در ساخت بسیاری از روستاها از این گونه مصالح استفاده شده است. شکل روستاها از نوع متمرکز می باشد.
زندگی عشایری: زندگی عشایر در سطح استان زنجان چندان چشمگیر نیست و فقط در بخش هایی از استان مانند منطقه ی طارم و ماه نشان می توان نمونه هایی از رمه گردانی، یا نیمه کوچندگی را مشاهده کرد.
مهم ترین ایلات و عشایر موجود در استان عبارت اند از:
۱ـ ایل سون (شاهسون)، که از ایلات عمده ی منطقه به شمار می آید. این ایل شامل اتحادیه ای است از قبایل قزلباش و شاهسون های تالشی که از گیلان مهاجرت نموده اند و ایل افشار، که به فرمان نادرشاه افشار از احوالی روداترک مجبور به مهاجرت به این منطقه شد.
۲ـ ایل اوصانلو، که احتمالاً از جنوب مراغه به این منطقه مهاجرت نموده و به صورت دا م پروری و کشاورزی روزگار می گذرانند.
۳ـ ایل مقدم، که از طوایف ایل آق قو یونلو ـ که در منطقه ی آذربایجان ساکن بوده اند ـ به شمار می آید. بخشی از این ایل به دستور عباس میرزا، نایب السلطنه ی قاجار، به منظور جلوگیری از تجاوز ترکمن های بیابانگرد به داخل ایران، به شمال خراسان کوچانده شدند و بخش دیگر اکنون در شمال سلطانیه با کوچ نشینی روزگار می گذرانند.
۴ـ ایل بیات و ایل خدابنده لو که هر دو بومی می باشند.
نوع معیشت در استان: در گذشته زنجان (خمسه) انبار غله ی ایران نامگذاری شده بود. شرایط جغرافیایی همچون وجود رشته کوه های استان و دره های مابین آن ها از نظر آب و هوایی تفاوت هایی را به وجود آورده است که سبب شده محل مناسبی برای فعالیت های کشاورزی و دام پروری ایجاد شود.
علاوه بر فعالیت های فوق که در اولویت قرار دارند دیگر فعالیت های اقتصادی استان عبارت اند از: باغ داری، زنبورداری، صنایع دستی، صنایع ماشینی، صنایع استخراجی نظیر سرب، روی... و خدمات.
منابع آب استان: استان زنجان از نظر حوضه ی آبریز در قلمرو دو حوضه ی کاملاً مجزا از هم، یکی قزل اوزن و دیگری رود شور قرار گرفته است. پیش از ۳/۴ سطح استان جزء حوضه ی آبریز قزل اوزن و کم تر از ۱/۴ آن جزء حوضه ی آبریز رود شور (دریاچه ی قم) می باشد. در این استان از دو منبع آب های سطحی و زیرزمینی استفاده می شود. منابع سطحی، شامل رودهای دائمی که مهم ترین آن ها قزل اوزن، زنجان رود، ابهررود، خرارود، سجاس رود، بزینه رود و ایج رود است. اکثر این رودها فصلی بوده و بیش ترین مقدار آبدهی آنها در فصل بهار و کم ترین آبدهی آنها در فصل تابستان است. اغلب رودهای منطقه کم آب اند، ولی در مواقع پربارش سیلابی بوده و بر عکس در تابستان به علت کمی بارش خشک می شوند.
حدود ۷۰ درصد از آب های مصرفی استان از منابع زیرزمینی تامین می شود که علاوه بر تامین آب شرب شهرها به مصارف آبیاری اراضی و صنعتی نیز می رسد. این آب ها، از منابع زیرزمینی دشت های عمده ی استان به وسیله ی چاه ها و قنوات استخراج می گردد.
رودهای مهم استان: رود قزل اوزن، زنجان رود (زنجان چای)، ابهررود
جنگل ها و مراتع استان: استان زنجان جنگل های طبیعی قابل توجهی ندارد و فقط در کوه های منطقه ی طارم و ماه نشان، مجموعه ای از جنگل های طبیعی وجود دارد که از آن ها حفاظت می شود. این جنگل ها آثار و بقایای بخشی از جنگل های تجارتی و صنعتی شمال کشورند که در نتیجه ی بهره برداری بی رویه و عدم حفاظت در طول سال های گذشته، مورد تجاوز و تخریب قرار گرفته و هم اکنون به صورت جنگل های غیرتولیدی، مخروبه و حمایتی درآمده اند و نگه داری از آن ها از نظر حفاظت آب و خاک، محیط زیست و اکوسیستم طبیعی حائز اهمیت است.
مراتع استان را می توان به سه دسته تقسیم کرد:
۱ـ مراتع قشلاقی: این مراتع در جاهای نسبتاً گرم و عموماً در دشت ها و مناطق هموار واقع شده اند که به دلیل چرای بی رویه جزء مراتع ضعیف و فقیر محسوب می شوند.
۲ـ مراتع ییلاقی بهاره (میان بند): این مراتع در مناطق پایین تر از مراتع ییلاقی یا مناطق تابستانی واقع شده و از نظر کیفی و کمی وضعیت متوسطی دارند.
۳ـ مراتع ییلاقی تابستانی: این مراتع عمدتاً در مناطق مرتفع کوهستانی و بیش تر در ارتفاعات منطقه ی طارم، انگوران و ماه نشان قرار دارند. این مراتع به دلیل چرای کوتاه تابستانی و وجود رطوبت نسبتاً کافی جزء مراتع خوب محسوب می گردند.
مخاطرات طبیعی در استان: مهم ترین مخاطرات طبیعی که در چند سال اخیر در استان روی داده عبارت اند از: زلزله، سیل، خشکسالی، سرمازدگی
جمعیت استان: در استان زنجان خانواده ها بیش تر به صورت نیمه گسترده اند و در میان آن ها همبستگی قومی نسبی قابل مشاهده است. آنان هم چنین پایبند به اعتقادات و آداب و رسوم سنتی و مذهبی خود هستند.
بررسی روند تغییرات نرخ رشد جمعیت استان طی دوره های ۶۵ ـ ۱۳۵۵ و ۷۵ ـ۱۳۶۵ نشان می دهد که رشد جمعیت استان، اعم از شهر و روستا، از کاهش چشم گیری برخوردار بوده است؛ زیرا عواملی هم چون توسعه ی اقتصادی، اجتماعی، افزایش شهرنشینی، پایان یافتن جنگ تحمیلی، بالا رفتن سطح آموزش و میزان باسوادی، افزایش میزان اشتغال زنان، سیاست های کنترل جمعیت و نظایر آن ها عواملی موثر در این کاهش به شمار می روند.

گردشگری در استان
جاذبه های گردش گری استان زنجان
الف ـ جاذبه های طبیعی: استان زنجان از نظر جاذبه های گردش گری شرایط مناسبی دارد. با نگاهی به موقعیت جغرافیایی و وضع آب و هوایی این منطقه، از نظر قرار گرفتن بین دو قطب صنعتی تهران و آذربایجان شرقی، و نیز تعدد و تنوع جاذبه های طبیعی بی نظیر که عمدتاً ناشناخته باقی مانده اند، اهمیت این صنعت را به روشنی می توان دریافت. وجود ریزش های جوی و دمای مطلوب باعث شده تا سطح این استان پوشیده از چشم انداز ها، مراتع سرسبز و زمین های کشاورزی، چشمه سارهای زیبا و رودهای پرآب باشد.
جاذبه های طبیعی استان زنجان عبارت اند از:
۱ـ غارهای طبیعی: استان زنجان دارای غارهای زیادی است که می توانند به عنوان منابع مهم گردش گری مورد استفاده قرار گیرند. از مهم ترین آن ها می توان از غارهای کتله خور و غار خرمنه سر نام برد که در جلب و جذب گردش گر به استان می توانند در آینده نقش مهمی را ایفا کنند.
غار کتله خور: این غار در سال ۱۳۳۱هجری شمسی توسط هیئت کوهنوردی استان شناسایی و کشف شد و با بهسازی درون غار و نیز مرمت راه های ارتباطی این منطقه در آینده ای نه چندان دور شاهد جذب گردش گر، در ابعاد وسیع، به این منطقه خواهیم بود.
غار خرمنه سر: این غار در کوه سر به فلک کشیده و بلند خرمنه سر در قسمت شمالی روستای ده بهار شهرستان طارم قرار گرفته است. با توجه به اسناد و مدارک تاریخی سرکردگان حکومت کنگریان از این غار به عنوان پناهگاه امنی در مقابله با هجوم سیاسی بغداد استفاده می کرده اند.
ب ـ جاذبه های تاریخی و مذهبی: جاذبه های مصنوعی در استان عبارت اند از ابنیه ی تاریخی، کانون های زیارتی و صنایع دستی موجود در استان
۱ـ ابنیه ی تاریخی: آثار و بقایای ابنیه ی تاریخی و یادمان های باستانی از عناصر مهم و جاذب گردش گران داخلی و خارجی است. استان زنجان با قدمت تاریخی خود دارای جاذبه های تاریخی مهمی نیز هست. در سطح استان پل ها، کاروان سراها، تپه ها، آثار باستانی و تاریخی متعددی وجود دارد. که در امر برنامه ریزی توسعه باید مورد توجه قرار گیرد.
۲ـ قلعه ها: از آثار و بناهای تاریخی استان زنجان که در اقصی نقاط استان پراکنده شده اند، قلعه ها هستند که سبک معماری و نیز مصالح ساختمانی به کار رفته در آن ها با یکدیگر متفاوت است. به طور کلی باید گفت قلاع موجود در استان زنجان غالباً متعلق به قرن ششم هجری و آثاری بازمانده از اسماعیلیان و مریدان حسن صباح می باشند. مهم ترین این قلعه ها که به ثبت رسیده اند عبارت اند از : قلعه ی سمیران طارم؛ قلعه ی انگوران؛ قلعه ی بهستان ماه نشان
۳ـ گنبد سلطانیه: در فاصله ی ۳۸ کیلومتری شرق شهر زنجان، مابین دو رشته کوه که در جهت غربی ـ شرقی کشیده شده اند، دشت وسیعی قرار گرفته که بنام چمن سلطانیه معروف است. به علت وجود چمنزارها و پوشش گیاهی غنی در این منطقه، نظر مغول ها بدان جلب شد تا این که در دوران ارغون خان مغول شهر تاریخی سلطانیه ساخته شد. قسمتی از این شهر که زیر خروارها خاک مدفون بود اخیراً به وسیله ی باستان شناسان کشورمان از خاک خارج شده است. تنها یادگار باقی مانده از آن شهر گنبد تاریخی سلطانیه است که با ویژگی های منحصر به فرد خود از جمله ۵۲ متر ارتفاع، ۲۶ متر دهنه ی قوس، هفت متر پهنای پی و نقشه ی هشت ضلعی که دارد، در ردیف بزرگ ترین بناهای جهان اسلام به شمار می رود. این بنا دارای گنبد آجری عظیمی است که در میان بناهای تاریخی ایران و حتی جهان، منحصر به فرد است. از این رو پیوسته مورد بازدید گردش گران داخلی و خارجی قرار می گیرد.
۴ـ پل های تاریخی: در سطح استان سه پل تاریخی ثبت شده وجود دارد. این پل ها عبارت اند از : پل تاریخی حاج
پل های مذکور بر روی رودخانه ی محلی استان، یعنی زنجان رود، بسته شده اند.
۵ـ مجموعه ی تاریخی بازار: احداث این مجموعه در دوران آقامحمدخان قاجار آغاز شد و در سال ۱۲۱۳ هجری قمری در زمان فتحعلی شاه خاتمه یافت. مساجد، سراها و گرمابه ها در سال ۱۳۲۴ به مجموعه اضافه شده است. مجموعه ی بازار بافت قدیمی شهر را به صورت یک خط مستقیم، با عنوان بازار بالا و پایین، به دو قسمت شرقی و غربی تقسیم کرده است. در این مجموعه، راسته های صنفی مجزا چون زرگرها، بزازها، کلاه دوزها وجود دارد. کاروان سراها و قیصریه محل فعالیت بازرگانان و تجار است و مساجد و حمام ها در ایجاد شبکه ی ارتباطی مذهبی، اجتماعی و بهداشتی نقش موثری ایفا می کنند. ۶ـ کاروان سراها: در استان زنجان به استثنای کاروان سرای سنگی شهر زنجان، که در زمان شاه عباس دوم ساخته شده است، تنها کاروان سرایی که آثاری از آن باقی مانده کاروان سرای سرچم است که یکی از کاروان سراهای مهم در مسیر تجاری تهران ـ آذربایجان ، در قرن ۸ هجری قمری بوده است.
۷ـ بنای تاریخی و رختشوی خانه: بنای رختشوی خانه در قلب بافت تاریخی شهر، منطبق بر حصار قدیم، در منطقه ی پرتراکم مسکونی موسوم به عباسقلی خان، در حدود سال ۱۳۴۷ هجری قمری احداث شده است. این محل، قبل از احداث رختشوی خانه، با هرزاب های سطحی پر می شده و به گودال باباجمال چوقوری معروف بوده است.
۸ـ مکان های متبرکه و زیارتی:
الف ـ بقعه ی امام زاده سید ابراهیم (ع): نسب این امام زاده، که اهالی استان ارادت خاصی به آن دارند، به ابراهیم بن موسی بن جعفر(ع) می رسد. بنای حرم جدید و به سبک چارطاق، منطبق بر پلان قدیمی، نوسازی گردیده است. تزیینات گنبد از بیرون، کاشی کاری و معرق با نقوش هندسی پر است و کتیبه ای به خط ثلث در ساقه ی گنبد وجود دارد. گنبد از داخل مقرنس کاری و گره سازی شده است.
ب ـ مسجد جامع زنجان: مسجد جامعه شناط، مسجد جامع سجاس و قروه.
مسجد جامع زنجان که به مسجد سید نیز معروف است در قلب بافت تاریخی شهر قرار گرفته است.
این مجموعه توسط عبدالله میرزا یکی از فرزندان فتحعلی شاه قاجار، در هنگام حکمرانی وی در زنجان، در سال ۱۳۴۲ هجری قمری احداث گردیده است.
ج ـ بقعه ی قطب الدین محمد معروف به پیراحمد زهرنوش: این بقعه در شهر ابهر واقع است و متعلق به قطب الدین محمد معروف به پیرزهرنوش (متوفی به سال، ۵۷۷ هجری قمری) می باشد و می گویند محل به سر بردن چهارصد صوفی، زاهد و عابد خرقه پوش در این شهر بوده است. با توجه به شخصیت صاحب بقعه و سبک معماری آن، تاریخ ساخت این بنا را می توان در حد فاصل اواخر قرن ششم هجری تا اول قرن هشتم هجری دانست.
د ـ بقعه ی ملاحسن کاشی: در فاصله ی ۲/۵ کیلومتری جنوب شهر سلطانیه مقبره ای زیبا قرار دارد که به بقعه ی ملاحسن کاشی معروف است. این بقعه از بیرون دارای طرح هشت ضلعی است و در داخل با ترکیب و تلفیق ایوان های جانبی به مربع تبدیل شده است. بقعه ی ملاحسن در سال ۹۷۳ هجری قمری، یعنی در اواخر دوران شاه طهماسب صفوی، ساخته شده است.
ه ـ بقعه ی شاه زاده زیدالکبیرابهر: حضرت زیدالکبیر از فرزندان امام حسن مجتبی (ع) است. بنای این امامزاده یکی از بناهای مذهبی و تاریخی شهر ابهر است. گنبد آن، که به شکل مخروط است و از آجر ساخته شده، مرکب از پایه های آجری و بدنه ی مدور می باشد و سبک معماری آن حاکی از معماری قرن ۹ هجری است.
صنایع دستی استان زنجان: در استان زنجان صنایع دستی مهم و معروفی ساخته می شود که هر کدام از آن ها در جذب و جلب گردش گران نقش مهمی ایفا می کنند. اهم این صنایع عبارت اند از: ملیله کاری با نقره، چاقوسازی، فرش دست باف و چارق دوزی.
از کارهای دستی و صنایع دستی بومی زنجان ساخت وسایل نقره ای و به ندرت طلایی، به صورت ملیله کاری است. این هنر در اوایل فقط در زنجان معمول بود ولی در زمان رضاخان پهلوی تعدادی از هنرمندان زنجانی به تهران و اصفهان کوچ کردند و این هنر ظریف را در آن شهرها نیز رواج دادند. ساخت دسته ی چاقو، سینی، سرویس های چایخوری و شربت خوری و جعبه ی جواهرآلات بیش ترین دست مایه ی ملیله کاران زنجانی است.