ایران شناسی > مجموعه ها
 
کتاب خوانی کتابخانه شخصی کتاب های برگزیده گالری اخبار کتاب بچه خوانی
بازگشت به صفحه قبل
 
     
 

به دنیا آمدن زال

برگزار کننده : سازمان اسناد و کتابخانه ملی- اداره کل اطلاع رسانی

به دنیا آمدن زال

 بازنويسي داستان و مجري برنامه : ساناز شجاعي (كارشناس كتابخانه ملي )

تاريخ : مرداد ماه 93




پیشینه رستم : از جمشید شاه دو پسر به جای می ماند که یکی از آنها نوه ای داشته  که از او گرشاسب به جای می ماند. نریمان پسر برادر گرشاسب است، که گرشاسب او را به جانشینی خود می گذارد. نریمان پدر سام / سام پدر زال / زال پدر رستم / رستم پدر سهراب.

در داستان فریدون دیدیم که چگونه برادران بزرگتر یعنی سلم و تور، به برادر کوچکتر خود ایرج رَشک (حسادت) بردند و او را کشتند و سرش را به نزد پدر فرستادند. اما ایرج دختری داشت که او فرزندی به نام منوچهر به دنیا آورد. او ازعموهایش دادخواهی خون پدر را کرد و در نهایت خود به تخت شاهی  نشست.
پادشاهی منوچهر ۱۲۰ سال بود. معرفی خاندان رستم از داستان منوچهر آغاز می شود.

سام پهلوانی در مقام سوار

از پهلوانان و سواران نامی درگاه منوچهر، سام می باشد که چُنین خود را به شاه معرفی می کند :
جهان پهلوان سام برپای خاست                چنین گفت کای خسرو راد و راست
راد = جوانمرد، بخشنده، دانا.
ز شاهان مرا دیده بر دیدنست                    ز تو داد و از من پسندیدنست
(من شاهان زیادی را دیده ام و خواسته ام ببینم چه می کنند).
پدر بر پدر شاه ایران توئی                     گُزین ِ دلیران و شیران توئی
( پدر و اجداد تو همگی از شاهان ایران زمین بوده اند، تو از همه پهلوانان برتر و  شایسته ترهستی ).
تو از باستان یادگار منی                        به تخت ِ کئی بَر نگار منی
تخت کئی = اشاره به دوره پادشاهی کیانیان دارد.
برَزم اندرون شیر پاینده ای                    به بَزم اندرون شید تابنده ای
شید = آفتاب، نور و روشنائی.

سام از منوچهر می خواهد  در جایگاه شاهی خود بنشیند و نبرد با دشمنان را بر عهده پهلوانان بگذارد :
ازین پس همه نوبت ماست رزم              ترا جای تختست و بُگماز و بَزم

بگماز و بزم = مهمانی دادن.

نیاکان من پهلوانان بُدند                         پناه بزرگان و شاهان بُدند
ز گشتاسب و تا نِیرم نامدار                   سپهدار بودند و خنجر گذار
مرا پهلوانی نیای تو داد                        دلم را خِرَد مهر و رای تو داد
چنان چون بُوَد بندگی شاهرا                  کمر بسته ام جنگ بدخواه را


سام هیچ فرزندی نداشت تا اینکه در کهنسالی خداوند به او فرزندی بخشید. کودک به مانند خورشید زیبا بود اما تنها عیبی که داشت موهای بدنش سفید بود :
 به چهره نکو بود بَرسان شید                 ولیکن همه موی بودش سپید
در شبستان کسی جرأت گفتن همچین چیزی را به سام نداشت، تا اینکه یک هفته گذشت. دایه ای در قصر بود که دل شیری داشت پس واقعیت را به سام گفت:

یکی دایه بودش بکردار شیر                   برِ پهلوان اندر آمد دلیر
مر او را به فرزند بر مژده داد                 زبان برگشاد آفرین کرد یاد
پس پردهٔ تو ایا نامجوی                          یکی پاک پور آمد از ماه روی
پور = پسر
تنش نقرهٔ پاک و رخ چون بهشت             برو بر نبینی یک اندام زشت
ز آهو همان کش سپیدست موی               چنین بود بخش تو ای نامجوی
آهو = عیب.

دایه از سام خواست که ناسپاسی خداوند را نکند و کودک را دوست داشته باشد. سام از تخت پائین آمد و به دیدن کودک رفت :
یکی پیر سر پور پر مایه دید                  که چون او ندید و نه از کس شنید
همه موی اندام او بد چو برف                 ولیکن به رخ سرخ بود و شگرف

 سام با دیدن کودک ناامید شد و رو به آسمان با خداوند حرف می زد : که این چه فرزندی بود که به من بخشیدی مگر من به درگاه تو چه بدی کردم که فرزندی مانند دیوان به من دادی!؟ اگر دیگران از من در موردش بپرسند من چه بگویم ؟
سام بسیار ناراحت بود و بلافاصله دستور داد که کودک را به البرز کوه ببرند و آنجا رها کنند.
یکی کوه بود نامش البرز کوه               بخورشید نزدیک و دور از گروه (مردم)
بدان جای سیمرغ را لانه بود                که آن خانه از خلق بیگانه بود
خلق = مردم
نهادند بر کوه و گشتند باز                     برآمد برین روزگاری دراز
چنان پهلوان زاده بیگناه                       نداست رنگ سپید از سیاه
پدر مهر ببرید و بفکند خوار                 جفا کرد بر کودک شیرخوار
 
خداوند از آن کار سام خشمگین شد و پس از آن سام دچار بیماری شد که هیچ درمانی نداشت! سام فهمید که علت بیماری اش ناسپاسی کردن او از لطف خداوند بوده است.
دَد و دام بر بچه از آدمی                      بسی مهربان تر به روی زَمی (زمین)

آن کودک (سام) بی پناه در کوه گرسنه شب و روز را سپری می کرد، یک زمان گریه می کرد و زمانی انگشتش را می مکید. تا اینکه سیمرغ یک روز که بچه هایش گرسنه بودند برای غذا از لانه بیرون آمد. ناگهان کودک شیرخواره ای را دید که دارد با صدای بلند گریه می کند. گهواره اش خارهای کوه و دایه اش خاک، نه لباسی به تن داشت و نه اثری از شیر بر لبانش بود!!! دور و برش خاک و آفتاب داغ بر صورتش می تابید. سیمرغ از دیدن این صحنه بسیار اندوهگین شد و دلش برای کودک به رحم آمد :

خداوند مِهری به سیمرغ داد               نکرد او به خوردن ازآن بچّه یاد
فرود آمد از ابر و سیمرغ و چنگ         بزد بر گرفتش از آن گرم سنگ
بِبُردش دَمان تا بالبرز کوه                   که بودش درآنجا کُنام گروه
دمان = خروشنده،   کُنام = لانه،   گروه = اینجا منظورلانه بچه هایش.

بچه های سیمرغ گرسنه و در انتظار غذا بودند، اما در آن هنگام صدایی به سیمرغ رسید که :
به سیمرغ آمد صدائی پدید                 که ای مرغ فرخندهٔ پاک دید
نگهدار این کودک شیرخوار              کزین تخم مردی درآید بباز
ز پشتش جهان پهلوان و رَدان            بیایند مانند شیر ژیان
سیمرغ و بچه هایش به کودک نگاهی کردند و مهر زال سپید مو به دلشان افتاد.

شگفتی، بدو بر فکندند مهر              بماندند خیره برآن خوب چهر
و به فکرغذا برایش افتادند :
به مُردار و خونش همی پرورید        اَبا بچگانش همی آرمید
برین گونه تا روزگاری دراز            برآمد که بُد کودک آنجا براز

 این داستان مانند رازی در دل کوه البرز بود و کسی از جایگاه زال خبری نداشت.  سام نریمان که اکنون از کار خود پشیمان شده و بیماری اش بهبود یافته بود، شبی خواب دید که مرد تازی سوار بر اسب، با سرعت به سویش می آید و مژده جایگاه زال را به او می دهد. سام خواب خود را برای مؤبدان تعریف کرد و از آنان خواست که به او کمک کنند.

هر آنکس که بودند پیر و جوان            زبان بر گشادند بر پهلوان
که هر کو به یزدان شود ناسپاس          نباشد بهر کار نیکی شناس
همه بچه را پروراننده اند                   ستایش به یزدان رساننده اند
تو پیمان نیکی دهش بشکنی               چنان بیگنه بچه را بفکنی
ترا تندرستی از آن شد کنون              که بر نیکوئی رای تو شد فزون
دَهِش = دادن – بخشیدن،     رأی = اندیشه

همه مردم از پیر و جوان به سام گفتند: دلیل بیماری تو ناسپاسی بود که در برابر لطف یزدان کردی. او به تو فرزندی عطا نمود اما تو او را تنها در کوه رها کردی، اکنون اگر تندرستی از اندیشه نیکوی توست. سام دوباره خواب دیگری دید:
غلامی پدید آمدی خوبروی                     سپاهی گران از پس پشت اوی
به دست چپش بر یکی مؤبدی                 سوی راستش نامور بخردی
یکی پیش سام آمدی زان دومرد               گشادی زبان را بگفتار سرد
که ای مرد بی باک ناپاک رای                دل و دیده شسته ز شرم خدای
ترا دایه گر مرغ شاید همی                    پس این پهلوانی چه باید همی؟
( اگر دایه بچّه تو به جای اینکه انسان باشد حیوان( مرغ ) است، تو به وظیفه ات برای تربیت فرزند عمل نکردی، پس این پهلوانی شایسته تو نیست).

سام که خیلی ازین خواب ترسیده بود به همراه گروهی برای یافتن زال به جایگاه سیمرغ رفتند.
سر اندر ثریا یکی کوه دید                     تو گفتی ستاره بخواهد کشید
بدان سنگ خارا نگه کرد سام                 بدان هیبت مرغ و هول کُنام
هیبت = شکل       کُنام = لانه.  ( در وصف بزرگی سیمرغ و جایگاه او).
ستاده جوانی بکردار سام                      بدیدش که می گشت گرد کنام
ستاده = ایستاده     گِرد = اطراف

سام با دیدن آن کوه و جایگاه فهمید که رفتن به آنجا راحت نیست.
رَهِ بر شدن جست و کی بود راه              دد و دام را بر چنان جایگاه
ستایش کنان گِرد آن کوه بَر                   برآمد ز جائی ندید او گذر
همی گفت کِای برتر از جایگاه               ز روشن روان و ز خورشید و ماه
به پوزش بَرِ تو سرافکنده ام                  ز ترس تو جانرا پراکنده ام
برحمت برافراز این بنده را                   بمن باز ده پورِ افکنده را
گر این کودک از پاک پشت منست          نه از تخم بد گوهر آهِرمَنست

پروردگار نیایش سام را پذیرفت. سیمرغ از بالای کوه نگاهی به گروه انداخت و سام را شناخت. فهمید که آمدن سام به آن مکان برای بردن فرزندش است، پس صلاح دید در این مورد با زال صحبت کند :
چُنین گفت سیمرغ با پور سام                 که ای دیده رنج ِ نَشیم و کُنام
(سیمرغ به پسر سام گفت: ای کسیکه سختی های این مکان و خانه را دیدی و کشیدی).
ترا پروَرَنده یکی دایه ام                       هَمَت دایه هم نیک سرما یه ام
پدر سام یل، پهلوان جهان                     سرافراز تر کس، میان مِهان
بدین کوی فرزند جوی آمدست               ترا نزد او آبروی آمدست
روا باشد اکنون که بردارمت                 بی آزار نزدیک او آرمت

جوان (زال) تا سخنان سیمرغ را شنید، چشمانش پر از اشک شد و دلش گرفت، می دانست که سیمرغ حکیم و دانشمند است و برای سخنانش حتما دلیل محکمی دارد. از آنجا که گفتگو کردن را نزد او یاد گرفته بود به سیمرغ چُنین گفت :

نَشیم تو رخشنده گاه مَنَست                 دو پرّ تو فرّ کلاه منست
نَشیم = آشیانه مرغ،جا و مقام.
سپاس از تو دارم پس از کردگار           که آسان شدم از تو دشوار کار

و سیمرغ در پاسخ به زال گفت :

چُنین پاسخش داد اگر تاج و گاه          ببینی و رسم کیانی کلاه
مگر کاین نشیمن نیاید بکار               یکی آزمایش کن از روزگار
(سیمرغ به زال گفت: اگر تاج و تخت پادشاهی و بزرگی آنرا ببینی متوجه خواهی شد که دیگر این جایگاه به دردت نمی خورد، اینکار را تجربه کن و برو).
نه از دشمنی دور دارم ترا                سوی پادشاهی گذارم ترا
ترا بودن ایدر مرا در خورست          ولیکن ترا آن، ازین بهترست
( تکیه روی مفهوم دیگر خواهی به جای خودخواهی ).

 سیمرغ به او می گوید زمانی تو می توانی انسان دانایی باشی که از آموزش هایی که یاد گرفتی همیشه استفاده کنی، پس یکی از پَرهای خود را به زال می دهد تا در هنگام سختی از آن استفاده کند ( پر را بسوزاند تا سیمرغ ظاهر شود):

اَبا خویشتن بر یکی پرّ من               همیشه همی باش با فرّ من
گرت هیچ سختی بروی آورند           وِرا ز نیک و بد گفت وگوی آورند
بر آتش بر افکن یکی پرّ من             ببینی هم اندر زمان فرّ من
که در زیر پَرَت بپرورده ام             اَبا بچگانت بر آورده ام
گر آید ترا رای باز آمدن                 بر آتش بِنِه یک پَر از پَر من
همانگه بیایم چو ابر سیاه                 بی آزارت آرم بدین جایگاه
فراموش مکن مهر دایه ز دل           که باشد مرا مهر تو دل گُسِل
دلش کرد پدرام و برداشتش             گرازآن به ابر اندر افراشتش
پدرام = آرام، شاد.
ز پروازش آورد نزد پدر                رسیده بزیر بَرَش موی سر