موسس سلسله ساساني اردشير بابكان است . درباره زندگي او ، مانند سرگذشت ساير بزرگان حكايات و اساطير بسياري گفته شده است ، ولي به موجب كتيبه هايي كه از اين پادشاه و پسر او به يادگار مانده است معلوم مي شود كه اردشير پسر بابك است . مورخين ساسان را جد اردشير مي دانند و از اين سبب اين سلسله را ساسانيان ناميده اند .
اردشير خيالات بلند در سر داشت . قصد آن را داشت كه ممالك ايران را متحد سازد و دولت مقتدري مانند هخامنشيان تشكيل دهد .
پس ا ز شكست دادن اردوان پنجم آخرين پادشاه اشكاني طي ، جنگ هاي بسياري نواحي ديگر سرزمين ايران را تصرف كرد در سال 226 ق . م به طور رسمي تاج گذاري كرد .
- شاپور اول
از گفته بعضي از مورخين شرقي و سكه هاي اواخر اردشير مي توان حدس زد كه اردشير در اواخر عمر خود ، پسر خويش شاپور را با خود در سلطنت شريك گردانيد .
مهمترين واقعه زمان شاپور شكست فاحش روميان و اسارت والرين امپراطور روم است . توضيح آنكه شاپور مجددا در 258 نصيبين و حران را تسخير كرد و انطاكيه را به تصرف در آورد . والرين در ابتدا توانست انطاكيه را آزاد سازد ولي بعد در بين النهرين شكست خورد و اسير گرديد . اسراي رومي مجبور به توقف در گندي شاپور ( بين شوشتر و دزفول ) شدند و گويند در بناي سد معروف شادروان (بند قيصر ) در مقابل رود كارون دخالت داشته اند .
از وقايع مهم زمان شاپور ادعاي ماني است كه مذهب جديدي آورد . او در سال 242 ق . م يعني هنگام تاجگذاري شاپورعلناٌ مردم را به آئين خود دعوت كرد . چنين به نظر مي آيد كه شاپور در ابتدا به آئين گرويده و يا اقلا ٌ به آن تمايل داشته است . ولي طولي نكشيده كه آئين اجدادي خود را برتر از آئين جديد دانسته و ماني مجبور گرديده ايران را ترك گفته به طرف كشمير و از آنجا به تركستان و چين مهاجرت نمايد .
شاپور اول از پادشاهان بزرگ ساساني است و علاوه بر اينكه قدرت ايران را به روميان ثابت كرد در داخله اقدامان موثري براي آبادي كشور كرد سد شادروان ، پل عظيم دزفول از يادگاري هاي آن عهد است .
- خسرو انوشيروان
قباد قبل از مرگ پسرش خسرو اول راوليعهد كرد . بي گمان خسرو اول بزرگترين پادشاه ساساني است . باتدبير و سياست حكومت ساساني را از بعد داخلي و خارجي به اوج شكوه و اقتدار رساند . به طوريكه در صحنه سياست خارجي در طول نزديك به نيم قرن سلطنت بارها امپراطوري روم را شكست داد . وي اقوام وحشي مرزهاي شمالي ايران را سركوب كرد همچنين سرزمين يمن را تصرف كرد . در سياست داخلي كشور به واسطه كارداني او وزيرش بزرگمهر سر و سامان گرفت . از امور حقوقي و اقتصادي و ماليه گرفته تا توسعه راه ها ، شهر ها ، مراكز علمي و ... همه پيشرفت كردند . دوران سلطنت او از لحاظ فتوحات نظامي و پيروزي هاي سياسي و از لحاظ پيشرفت هاي علمي و ادبي و هنري از درخشانترين دوره ساسانيان است . سلسله ساساني پس از وي رو به افول نهاد .
- خسرو دوم (پرويز)
خسرو پرويز در سال 590 به تخت نشست . در زمان او مدت 24 سال ميان دولت ايران و روم شرقي (بيزانس ) جنگ گرفت . با وجود فتوحات اوليه ايران و محاصره قسطنطنيه توسط سپاه ايران ، به دليل سياست هاي اشتباه خسرو پرويز سر انجام روميان موفق شدند وي را شكست دهند .خشم و بيزاري نسبت به سياست هاي اشتباه وي موجب گرديد از سلطنت بركنار شود . پس از مدتي توسط پسرش شيرويه يه قتل برسد .
- آخرين شاهان ساساني
در چند سال پاياني سلسله ساسانيان كه كشور دچار هرج و مرج شده بود پادشاهان زيادي به تخت سلطنت تكيه زدند . شيرويه ، اردشير سوم ، شمر براز ، خسرو سوم ، پوران دخت ، آذرميدخت و در نهايت يزدگرد سوم . هر يك چند صباحي پادشاهي كردند و سرانجام در زمان يزدگرد سوم سلسله ساساني با حمله اعراب منقرض گشت .

مذهب
در زمان ساسانيان آئين زرتشت مذهب رسمي ساسانيان بود . در اين دوره به جز آئين زرتشت ، آئين هاي ماني و مزدك ، مسيحيت ، يهوديت و بودايي نيز رواج داشت .

تشكيلات حكومتي
پادشاهان ساساني كه خود را جانشين هخامنشيان مي دانستند سعي كردند كه ساختار حكومتي خود را مانند هخامنشيان قرار دهند . پادشاهان ساساني در ممالك وسيع خود كمال اقتدار را داشتند . در رأس تشكيلات حكومتي بر تمام طبقات حتي بر روحانيون زرتشتي رياست داشتند و كشور را به صورت متمركز اداره مي كردند . ساسانيان با تشكيل سپاه و لشگر منظم و قدرتمند قرن ها ايران را از حمله ي بيگانگان همچون روميان حفظ كردند .

زبان و خط
زبان رايج اين دوره زبان پارسي يا پهلوي ساساني بود . ساسانيان زبان پارسي را به خط پهلوي مي نوشتند و خط پهلوي خط عمومي و رسمي كشور به شمار مي رفت .

علوم
آثار به جاي مانده از ساسانيان نشان مي دهد كه فرهنگ و تمدن ساساني در اين دوره به چنان عظمتي رسيده كه آوازه علم و دانش آن علما و بزرگان علم را براي مطالعه و تحقيق و تدريس به ايران كشانده است . كتاب اوستا اساس علوم در دوره ساساني بود ، اما علوم و دانش ملل ديگر مانند يونانيان و روميان نيز در اين دوران رواج داشت . در اين دوران رشته هاي علمي بسياري چون : فلسفه ، ادبيات ، پزشكي ، معماري ، كشاورزي و دامپروري و دامپزشكي رونق زيادي يافتند .

شعر و موسيقی
همزمان با پيشرفت ادبيات ، شعر و موسقي نيز تكامل يافت . موسيقي يكي از عوامل تمدن ايران و از هنرهاي ملي بوده كه در اين دوره به نهايت پيشرفت خود رسيد . معروفترين موسيقي دانان عهد ساساني عبارتند از : باربد، سركش ، نكيسا، بامشاد و رامتين .

آموزش و پرورش
آموزش و پرورش در اين دوره از پيشرفت قابل توجهي برخوردار بود . علوم مختلفي رواج يافت و رونق گرفت و مراكز علمي فراواني بوجود امد . معلمان از بين روحانيون زرتشتي انتخاب مي شد. ويژگي مهم اين دوره اين بود كه دري خواندن ويژه طبقات ممتاز جامعه بود و اكثريت افراد جامعه از آن محروم بودند . مهمترين دانشگاه عصر ساسانيان ، دانشگاه جندي شاپور (بين دزفول و شوشتر ) بود كه از جمله بزرگترين مركز علمي جهان آن روز به حساب مي آمد . پيشرفت علم پزشكي و وجود بيمارستان هاي مجهز و پزشكان با تجربه ايراني و خارجي شهرت جندي شاپور را جهاني كرده بود .

صنايع و هنر
عهد ساساني را بايد يكي از درخشانترين ادوار هنر و صنايع ايران دانست . تجمل پرستي شاهان ساساني و احياي تمدن هخامنشي موجب تكامل هنر و صنايع گرديد . هنر ساساني كه تركيبي از هنرهاي گذشتگان و ذوق و سليقه هنرمندان اين زمان بود هنري جهاني را بوجود آورد كه مورد اقتباس كشورهاي جهان قرار گرفت . در اين دوره صنايع مختلف ساختماني مانند كاشيكاري ، گچ بري و نقاشي گسترش يافت و صنايع شيشه سازي ، نساجي ، سفالگري و بسياري از صنايع ديگر به پيشرفت قابل ملاحظه اي رسيدند .
معماری
از برجسته ترين هنرهاي عهد ساسانيان هنر معماري است . مهمترين آثار معماري و هنر ساساني را مي توان در كاخ اردشير ساساني ، شهر تاريخي بيشاپور ، طاق كسري و طاق بستان ديد .