جغرافیای استان مازندران
موقعیت جغرافیایی: استان مازندران در شمال ایران و در ناحیهای مرطوب واقع شده است.
ناهمواریها: ناهمواریهای استان مازندران را با توجه به شکل طبیعی آن میتوان به سه ناحیه تقسیم کرد: ناحیهی کوهستانی، ناحیهی کوهپایهای و ناحیهای جلگهای.
ناحیهی کوهستانی: رشته کوههای البرز که بر اتر حرکات کوهزایی آلپی در دورهی ترشیاری با جهت غربی ـ شرقی تشکیل شده، جلگههای ساحلی و کوهپایههای مازندران را از قسمت داخلی ایران جدا کرده است. این ناحیه قسمتی از کوههای البرز غربی، تمام البرز مرکزی و بخشی از البرز شرقی را شامل میشود.
از قلههای معروف ناحیهی کوهستانی مازندران میتوان قلهی دماوند، خرسنگ کوه و کوه سفید را نام برد.
ناحیهی کوهپایهای: ناحیهی کوهپایهای بین کوههای البرز و جلگههای پست ساحلی مازندران واقع شده است. این ناحیه از تپههای رسوبی و ناهمواریهای کم ارتفاعی تشکیل شده که در اغلب نقاط به موازات ساحل و پوشیده از جنگل و مرتع است. در این ناحیه، وجود مخروط افکنهها و روسبات آبرفتی موجب نفوذ نزولات جوی و تشکیل سفرههای آبی غنی شده است که در تامین آب کشاورزی و آشامیدنی مناطق جلگهای این استان نقش بسزایی دارد.
ناحیهی جلگهای: سرزمینهای واقع بین ساحل دریای مازندران و کوهپایههای شمالی البرز از نوار جلگهای وسیعی تشکیل شده است که پهنای آن در همهی نقاط یکسان نیست.
آب و هوا: تفاوت میزان بارش و دما در سه ناحیهی کوهستانی، کوهپایهای، جلگهای باعث ایجاد چهرههای گوناگون آب و هوا در مازندران شده است. به طوری که در ارتفاعات بلند در ماههای سرد سال، دمای هوا به شدت پایین میآید و یخبندان طولانی (۱۸۰ روز در سال) ایجاد میکند.
در این ناحیه، ریزش جوی غالباً به صورت برف است؛ سرمای زیاد هوا از سکونت دائمی انسان در این ناحیه جلوگیری میکند و تنها، دامنههای سرسبز آن درتابستان چراگاه ییلاقی دامهای منطقه است.
هرگاه از نقاط بلند البرز به سمت کوهستانهای کم ارتفاعتر حرکت کنیم، به علت تفاوت در میزان بارش دما نوع پوشش گیاهی و زندگی جانوری تغییر مییابد و علفزارها و مراتع کوهستانی به باغهای میوه و مزارع کشاورزی تبدیل میشود. وجود سکونتگاه های انسانی، بیانکنندهی تغییرات آب و هوایی این ناحیه است.
ناحیه جلگهای از ساحل دریای مازندران تا کوهپایههای شمالی البرز کشیده شده است. باران فراوان (میانگین بارش سالانه ۱۰۲۷ میلیمتر)، کوتاه بودن دورهی خشکی، اعتدال آب و هوا و حاصلخیزی خاک، از عوامل موثر در جذب جمعیت و تمرکز سکونتگاههای انسانی محسوب میشود.
ارتفاع و جهت رشتهکوه البرز، همسایگی با بزرگترین دریاچهی جهان، تاثیرپذیری از بادهای مرطوب غربی و سرد شمالی در این تنوع آب و هوایی نقش چشمگیری دارند. همین گوناگونی آب و هوا سبب تفاوت در مناظر طبیعی، محصولات کشاورزی، شکل خانهها و آداب و سنن مردم این استان شده است.
نگاهی به جغرافیای انسانی استان
سابقهی تاریخی سکونت در استان مازندران: در بررسیهای به عمل آمده از غار کمربند و هوتو (در بهشهر)، مشخص میشود که شرایط زندگی انسانهای دورهی پارینه سنگی میانه و جدید در این استان نظیر دیگر مناطق فلات ایران بوده است. در این دورهها انسانهای اولیه در کوهپایهها و دامنههای شمالی البرز و هر جا که آب و هوا مساعدتر بوده، به شکار و گردآوری خوراک میپرداختند و برای داشتن امنیت و آرامش بیشتر در غارها (از جمله غاری که در سال ۱۳۶۹ در کنار جادهی نکا ـ بهشهر در جنوب غربی روستای «خانه سر» کشف شد) به سر میبردند. وجود آثار دورهی نوسنگی در شرق مازندران، از تحولات زندگی مردم در این استان حکایت دارد. مردم این سرزمین که همانند بعضی از مردم ساکن فلات ایران، توانسته بودند چارپایان را رام و اهلی کنند، به تدریج به سوی درهها و جگهها و خاکهای آبرفتی حاصلخیز کشیده شدند و با آغاز کشاورزی، در زندگی خود تحولی ایجاد کردند. با بهتر شدن شرایط زندگی، اعم از غذا، مسکن و شرایط مساعد آب و هوا، به تعداد جمعیت آنها افزوده شد.
در گذشتهی نه چندان دور، شیوهی زندگی کوچنشینی در استان مازندران رواج داشته است. اکنون این مردم کوچنشین شیوهی زندگی روستایی را برگزیدهاند و در معدود روستاهایی که در اراضی جنگلی استقرار دارند و اصطلاحاً به «ده جنگلی» موسوماند، سکنا یافتهاند. در این نوع زندگی، کار اصلی شبانی است؛ مردم یک جانشین هستند و فقط حیوانات جابه جا میشوند.
دامها در تابستان در مراتع دامنههای شمالی البرز و در زمستان در مراتع جنگلی و بین جنگلی « پرتاس» چرا میکنند. مراتع سرسبز و عالی ارتفاعات البرز که شباهت زیادی به چمنزارهای آلپی اروپا دارند، ییلاق ایلات و عشایر شهرهای استانهای همجوار مازندران چون سمنان، شاهرود، دامغان، گرمسار، لواسانات، ورامین و … هستند. آنها هر ساله در دورهی گرم سال به این مناطق کوچ میکنند و در پایان این دوره، به محل اصلی خود باز میگردند.
امروزه دو نوع شیوهی زندگی در مازندران وجود دارد که عبارتاند از: زندگی روستایی و زندگی شهری.
زندگی روستایی: به دلیل آب فراوان و خاک حاصلخیز بخش قابل توجهی از مردم استان ساکن روستاها هستند و از طریق کشاورزی امرار معاش میکنند.
منابع درآمد روستاییان: با توجه به شرایط طبیعی محیط و نیازمندیهای مردم، از گذشتههای دور شیوههای مختلف معیشتی در مازندران رایج بوده است.
منبع اصلی درآمد روستاییان کشت برنج است. علاوه بر کشاورزی، باغداری، پرورش طیور، صید ماهی، بافت قالی و قالیچه، گلیم، جاجیم، نمد، چادرشب، ظروف سفالی و وسایل چوبی از جمله فعالیتهای متداول در اغلب روستاهای مازندران است.
زندگی شهری: فراوانی نسبی آب در بخش جلگهای استان و دستیابی آسان به این عنصر حیاتی سبب شده است که در همهی نقاط نوار ساحلی مازندران شهرهایی با فاصلهی کم پدید آیند.
تقریباً هیچ شهری در این استان وجود ندارد که رودی از آن عبور نکند، این پدیدهی طبیعی در پیدایش و توسعهی نقاط شهری نقش موثری داشته است.
شرایط مساعد محیطی در نقاط جلگهای استان سبب شده است که این مناطق از تراکم سکونتگاههای شهری بیشتری برخوردار باشند.
نقش شهرها و علل توسعهی آنها: در پیدایش شهرهای مازندران، گذشته از پیشینهی تاریخی، عوامل دیگری مانند موقعیت بندرگاهی و صیادی، جاذبههای گردشگری و اهمیت ارتباطی و صنعتی نقش داشتهاند؛ از جمله، شهر باستانی آمل که براساس یافتههای جدید باستانشناسی قدمت آن به بیش از اسلام نسبت داده میشود. در بین دیگر شهرهای مازندران، ساری و بهشهر نیز سابقهی تاریخی طولانی دارند. همچنین، ارتباط آبی با جمهوریهای آسیای میانه و روسیه، در توسعهی شهرستان نوشهر موثر بوده است.
در چند دههی اخیر، شهرهای ساحلی استان مانند رامسر و بابلسر به سبب جاذبههای گردشگری رشد قابل توجهی داشتهاند. در این استان، احداث کارخانهها و تاسیسات صنعتی موجب پیدایش و توسعهی بعضی از شهرها، مانند قائمشهر شده است.
تقسیمات سیاسی مازندران: استان مازندران از ۱۵ شهرستان، ۳۶ مرکز شهری، ۳۸ بخش و ۱۰۴ دهستان تشکیل شده است. مرکز این استان شهر ساری است.
منابع آب استان
منابع آب استان مازندران به دو دستهی سطحی و زیرزمینی تقسیم میشود.
رودها و دریاچهها جزء آبهای سطحی هستند. استان مازندران به علت طبیعت خاص خود، دارای رودهای متعددی است. هر یک از این رودها نیز در تامین آب کشاورزی نقش موثری دارد.
بده رودهای استان حدود ۵ میلیارد متر مکعب است که سالانه حدود ۱/۵ میلیارد مترمکعب از آن برای مصارف مختلف بهرهبرداری میشود و بقیه بدون استفاده، روانهی دریا میگردد.
آبهای زیرزمینی: با توجه به وضعیت آب و هوایی، بارش فراوان، جنس خاک و پوشش گیاهی، سفره آبهای متعددی در استان مازندران تشکیل شده است. سطح آبهای زیرزمینی در مناطق کوهستانی و کوهپایهای زیاد و در منطقهی جلگهای کمعمق است. به طوری که در خط ساحلی دریا کاملاً به سطح زمین میرسد و اراضی باتلاقی و مرطوبی ایجاد میکند. سفرهی آبهای زیرزمینی از طریق چاههای عمیق و نیمهعمیق و چشمهها بهرهبرداری میشود .
چشمههای آب معدنی: در مازندران چشمههای آب معدنی متعدد با خواص درمانی مختلف وجود دارد. آب این چشمهها جزء داروهای اولیهی بشر بوده است و کاربرد آن در مداوای بیماران قدمتی طولانی دارد. از جمله چشمههای آبهای معدنی این استان آب اسک، آمولو (عمارت)، آب گرم لاریجان و سادات محلهی رامسر را میتوان نام برد.
استان مازندران به علت ویژگیهای خاص آب و هوایی، دارای رودهای متعددی است اما متاسفانه از آب آنها استفادهی بهینه نمیشود.
اجرای طرح کانال سراسری، راهی برای بهرهبرداری بهتر از آب در مازندران است.
جنگلها: استان مازندران به تنهایی، ۷ درصد از جنگلهای کشور را که غالباً از نوع تجاری و پهن برگ میباشند، به خود اختصاص داده است.
جنگلهای استان در بخشهای کشاورزی، فرآوردههای چوبی و اشتغالزایی نقش اساسی دارد.
عواملی از قبیل چرای بیرویهی دام، قطع درختان توسط انسان، آفات و بیماریهای گیاهی، سیل، رانش زمین و آتشسوزی در تخریب جنگلهای استان تاثیر زیادی دارند.
آلودگیهای زیست محیطی: وجود فاضلابهای کشاورزی، خانگی و صنعتی سبب آلودگی اغلب رودهای استان و دریای مازندران شده است.
آلودگی هوا: وجود جنگلهای سرسبز در استان مازندران و شمار اندک تاسیسات صنعتی موجب شده است که آلودگی هوا در استان نسبت به استانهای صنعتی کشور بسیار کمتر باشد.
در عین حال، افزایش بیرویهی اتومبیلها، احداث کارخانههای جدید صنعتی و کاهش چشمگیر وسعت جنگلها در چند سال اخیر، علایم هشدار برای آلودگی هوای این استان محسوب میشوند.
آلودگیهای کشاوزری: استان مازندران یکی از قطبهای بزرگ کشاورزی کشور محسوب میشود. در این استان، میزان استفاده از انواع کودهای شیمیایی و سموم دفع آفات نباتی، بسیار زیاد است؛ بنابراین، پساب کشاورزی یکی از مهمترین منابع آلایندهی اکوسیستمهای آبی استان به شمار میآیند.
سیل و زلزله: استان مازندران به علت شرایط آب و هوایی از استانهای سیل خیز کشور است.
عواملی از قبیل ساختن خانه در حریم رود، برداشت بیرویهی شن و ماسه، تخریب جنگل و مراتع و باران فراوان در وقوع و تشدید سیل در استان مازندران، نقش موثری دارند.
به علت وجود گسلهای متعدد، این استان در طول تاریخ شاهد وقوع زلزلههای فراوانی بوده است.
آمار زلزلههای ثبت شدهی استان طی سالهای ۱۳۱۱ تا ۱۳۶۷ شمسی نشان میدهد که در طول این ۵۶ سال، ۳۴ درصد از زمین لرزههای مازندران، شدتی بیشتر از ۵ درجه در مقیاس ریشتر (امواج درونی زمین) داشتهاند.
مازندران به دلیل وجود بارش فراوان استعداد زیادی برای وقوع رانش دارد.
عواملی مانند تبدیل زمینهای جنگلی به زمینهای کشاورزی یا ساختمانسازی و برش عمودی دامنهها در راهسازی، در وقوع رانش نقش چشمگیری دارند.
در چند سال اخیر نیز موارد متعددی از این رخداد را شاهد بودهایم. از جمله در وازتنگه (نور) سلیم بهرام، جامخانه و وارد محله (ساری)، قلعهسر (نکا) و روستاهای بخش کوهستانی شهرستان آمل در مسیر جادهی هراز.
پیشروی آب دریا: از گذشتههای دور تاکنون، سطح آب دریای مازندران همواره بالا و پایین میرود اما در سالهای اخیر به دلیل بارندگیهای زیاد در سرچشمه رود ولگا (این رود به تنهایی، نزدیک به ۷۳ درصد آب دریای مازندران را تامین میکند)، بستن سد بر روی دهانهی خلیج قرهبغاز واقع در ترکمنستان (در این خلیج سالانه حجم قابل توجهی از آب دریا تبخیر میشده است)، افزایش دمای میانگین کرهی زمین و ذوب یخهای مناطق شمالی و ورود آب آنها به دریای مازندران، سطح آب دریا بیش از یک متر بالا آمد و سبب پیشروی آب به نواحی ساحلی مازندران شد. در نتیجه، خسارات مالی فراوانی را به ساختمانهای ساحلی، اعم از شهری و روستایی وارد شده است.
جمعیت استان: براساس سرشماری عمومی نفوس و مسکن روند رشد جمعیت استان در دورهی ۱۰ ساله (۱۳۷۵ ـ ۱۳۶۵)، برابر ۱/۳ درصد بوده است. حال آنکه در همین دوره، میانگین رشد جمعیت کل کشور ۱/۰۴ درصد به ثبت رسیده است.
وجود شرایط مساعد طبیعی در مازندران سبب تمرکز بالای جمعیت در آن شده است. میانگین تراکم نسبی جمعیت در استان مازندران بیش از ۱۰۸ نفر در کیلومتر مربع است. با توجه به این که میانگین این تراکم در کل کشور حدود ۳۷ نفر در کیلومتر مربع میباشد.
بیشترین جمعیت شهری مازندران، در بخش مرکزی آن متمرکز شدهاند.
تاثیر عوامل محیطی در پراکندگی جمعیت: استان مازندران به علت موقعیت خاص جغرافیایی، یکی از مناطق مهاجرپذیر کشور است.
در این استان، مهاجرت به دو صورت فصلی و دایمی انجام میگیرد.
الف ـ مهاجرت فصلی: در داخل استان عدهای از کشاورزان در فصل بیکاری از روستا به شهر آمده و به کارهای ساده از جمله فعالیتهای ساختمانی مشغول میشوند. در فصل کشت برنج نیز عدهای از نقاط کوهستانی به مناطق جلگهای مهاجرت میکنند.
ب ـ مهاجرت دایمی: مهاجرین استان مازندران به ترتیب از استانهای سمنان، مرکزی، گیلان، آذربایجان شرقی و غربی میباشند.
از دیگر گروههای مهاجری که از زمانهای گذشته به این استان کوچ کردهاند، میتوان کردهای زاغمرز بهشهر، کردخیل نور و کرد محلهی جویبار مقیم شرق استان را نام برد. به دنبال وقوع جنگ تحمیلی عراق علیه ایران عدهی زیادی از هموطنان جنگ زده به این استان مهاجرت کردند و در اغلب شهرهای مازندران ساکن شدند.
به طور کلی، علل مهاجرت از استانهای دیگر به استان مازندران را میتوان در شرایط آب و هوایی مناسب، توانایی اقتصادی، تسهیلات اجتماعی، امکانات آموزشی و بهداشتی، فرصتهای اشتغال و درآمد بیشتر خلاصه کرد.
ویژگیهای کلی جمعیت استان
تعداد جمعیت: براساس سرشماری عمومی سال ۱۳۷۵، استان مازندران دارای ۲/۶۰۲/۰۰۸ نفر جمعیت بوده است.
گردشگری: بیتردید همهی کسانی که در استان سرسبز و زیبای مازندران زندگی میکنند، همواره شاهد آمد و رفت فراوان مسافران از شهرهای دور و نزدیک کشور به این استان هستند.
آن چه سبب میشود این استان در تمامی ماههای سال پذیرای مهمانان فراوان باشد، جاذبههای طبیعی، تاریخی و مذهبی آن است.
الف ـ جاذبههای طبیعی: سواحل زیبای دریای مازندران، هر ساله میزبان عدهی زیادی از هموطنان ماست. دریای مازندران در بین تمامی عوامل طبیعی استان که باعث جذب گردشگر میشوند، بیشترین انگیزه را برای سفر به این دیار ایجاد میکند.
سواحل زیبای دریا دارای چشماندازها و مناظر بسیار بدیع، دلنشین و دیدنی است اما علیرغم قابلیتهای گردشگری، متاسفانه تاسیسات و تجهیزات گردشگری این سواحل به جز در مواردی محدود از رشد چندانی برخوردار نبوده است.
دریاچهی استان: دریاچههای کوچک و بزرگ استان مازندران با قابلیتها و جاذبههای گردشگری فراوان همواره از دیرباز مکانهایی برای جذب مسافران بودهاند. در اطراف این دریاچهها فضاهای مناسب برای اسکان وجود دارد که در آینده میتواند به صورت گردشگاههای مناسب درآید تا مسافران بتوانند به ماهیگیری و قایقرانی مشغول شوند.
چشمهها و مراکز آب درمانی: استان مازندران دارای صدها چشمهی زلال در دامنهی کوهها، درهها و جنگلهاست که هر یک به نوبهی خود از پدیدههای جاذب گردشگری به شمار میروند. برخی از این چشمهها چنان پر آب هستند که نام رود به خود گرفتهاند و از آب آنها برای کشاورزی استفاده میکنند و برخی دیگر، دارای خواص درمانی میباشند.
چشمههای معروف این استان عبارتاند از:
چشمههای استراباکو (قلابن) آب گرم، آب اسک، آمولو (پاراسم) در آمل
جواهر ده، کتالم، سادات محله در رامسر
هفتخونی، هلیکتی چشمه، شهربند، قلعه چشمه در چالوس و نوشهر
قرمرض، گوکشان در هزار جریب نکا
چشمههای فوق غالباً دارای خواص درمانی میباشند.
آبشارها: استان مازندران به دلیل وجود بارش فراوان و رشته کوه البرز سرچشمهی رودهای فراوانی است. این رشته کوه به سبب شیب تند آبشارهای کوچک و بزرگی دارد که بیشتر آنها در ناحیهی مرکزی رشته کوه البرز قرار دارند.
هر کدام از این آبشارهای کوچک و بزرگ میتواند برای گردشگران جالب و دیدنی باشد.
مهمترین آبشارهای موجود در استان مازندران عبارتاند از:
آبشارهای دریوک، شاهان دشت، پردمه در آمل
سواسره در بلده، هریچان در هزار چم (جادهی تهران ـ چالوس)
ب ـ جاذبههای تاریخی و مذهبی: شواهد تاریخی و نتایج به دست آمده از بررسیها نشان میدهد که مازندران در دورهی پارینه سنگی محل سکونت انسانهای اولیه بوده است. کشف اسکلت سه انسان در غار هوتو نزدیک بهشهر گواه روشنی بر این ادعاست.
از طرفی دیگر، فراوانی آثار تاریخی ـ مذهبی، تپههای باستانی، کاخها، پلها، قلعهها و غارها دلیل بر گسترش و غنای فرهنگی مازندران است.
وجود آرامگاههای مربوط به آل علی (ع) و آثار تاریخی فراوان در مازندران تاثیر زیادی در جذب گردشگر به این استان دارند. قطبالدین حیدر بن علی «علامه میرحیدر آملی» از عرفا و سادات قرن هشتم هجری است که در کنار قبر دو تن از عرفای سادات دفن گردیده است. این آرامگاه در محلهی پایین بازار آمل واقع شده است.
آرامگاه امامزاده عبدالله (ع) برادر امام رضا(ع)، از مراکز زیارتی است که در ۸ کیلومتری جنوب غربی شهر آمل، بعد از اسکو محله قرار دارد.
پل دوازده چشمه قدیمیترین پل موجود بر رود هراز است که مناطق شرقی و غربی شهر آمل را به هم مربوط میسازد. این پل در دورهی صفوی، به نام دوازده تن از ائمهی معصومین بنا گردیده و در سالهای اخیر تعریض و بازسازی شده است.
میرقوامالدین مرعشی معروف به «میربزرگ» از سادات مرعشی است که در سال ۷۸۱ ه.ق فوت کرد. این بنا در سال ۸۱۴ هجری بنا گردید و در سال ۱۰۳۲ هجری تعمیر اساسی شد. مصلای کنونی شهر آمل در جوار این آرامگاه و در سبزهمیدان واقع شده است.
علامه شمسالدین محمد بن محمود آملی است که از جمله علما و محققین قرن هفتم و هشتم هجری میباشد. این آرامگاه در محلهی عوامه کوی یا پایین بازار «گنبدبن» قرار دارد.
از دیگر مراکز دیدنی تاریخی و مذهبی استان میتوان به پل شاهپور شیرگاه، قلعهی بندک بلده نور، تکیه پهنه کلا ساری، پل قدیم آمل مربوط به عهد صفوی بازسازی شده در زمان معاصر، آرامگاه نیما یوشیخ شاعر نوپرداز ایرانی در دهکده یوش، پل محمد حسن خان بابل اشاره کرد.