استان اصفهان
استان اصفهان، بامساحتي حدود 107027 کيلومترمربّع، منطقه وسيعي است درمرکز ايران ميان استان هاي مرکزي، سِمنان، فارس، يزد، خراسان جنوبی، لُرستان، خوزستان، چهارمَحال بختياري و کُهگيلويه و بُويراحمد. اين استان در دامنه شرقي کوه هاي زاگرُس قرار دارد. بلندترين نقطه آن شاهان کوه با0404 متر بلندي از سطح درياست. درّه طولاني زاينده رود از مغرب به مشرق با بلندي هاي زاگرُس محصور شده و جلگه وسيع حاصل خيزي را پديد آورده که استان اصفهان است. نام مركز استان شهرستان اصفهان است.
زاينده رود پس از گذشتن از اصفهان به باتلاق گاوخوني درجنوب شرقي فرو مي رود. آب اين باتلاق شور و اطراف آن نيزار است. جلگه وسيع زاينده رود ازآبادترين و پُرجمعيّت ترين مناطق ايران، درقسمت هاي شمالي کمي خشک است و به تدريج در جنوب آب و هواي معتدل مرطوب پيدا مي کند. علاوه بر زاينده رود، که از کوه هاي بختياري سرچشمه مي گيرد، رودخانه هاي ديگري نيز در استان اصفهان جريان دارد. بر روي زاينده رود، ازسرچشمه تا گلوگاه آن، بيست وهشت پُل وشش بند زده شده است. بسياري از اين پل ها درداخل شهراصفهان و برخي از آنها در خارج شهر قراردارند. پل خواجو، پل زمان خان و سي وسه پل ازجمله آثار تاريخي بنا شده بر اين رودخانه است. بخش مهمّي از آب زاينده رود از تونل کوهرنگ، درارتفاع 2700 متري، تأمين مي شود. در زمان صَفَويه علاوه بر اقداماتي که براي تأمين آب زاينده رود از کوهرنگ شد، با تعبيه نوعي شبکه بندي دقيق فني، تقسيم آب زاينده رود چنان به نظم و قاعده درآمد که هنوز هم به همان ترتيب برجاي مانده است. در 107 کيلومتري غرب اصفهان بر روي زاينده رود سدّي زده شده که علاوه بر تأمين آب مصرفي کارخانه ذوب آهن، درتوسعه کشاورزي منطقه و توليد نيروي برق نيز به کار مي آيد. اطراف رودخانه زاينده رود بيشه هاي زيبا و چراگاه هاي سرسبز و وسيع با انواع گياهان براي تغذيه دام وجود دارد.

صنايع دستي اصفهان
استان اصفهان يکی از بزرگترين مراکز توليد انواع مختلف صنايع دستی ايران محسوب می شود. اين استان از قديم الايام مهد هنرهای زيبا و صنايع ظريفه بوده است. تزئينات آجری، کاشی کاری، گچ بری و انواع خط در آثار تاريخی اصفهان، از حدود قرنها پيش تا دوره معاصر، بر اطراف و جوانب مناره ها و داخل و خارج مساجد، قصرها و هنرهای زری دوزی و قلم کاری، ترمه و نقره کاری و تذهيب و تحرير انواع کتاب، قرآن و قطعات نگارگری و نقاشی جملگی به مرکزيت هنری اصفهان گواهی می دهند.
سيم کشی، زرکشی، زربافي، گلابتون دوزی، پولک دوزی، زنجيره بافی، قالی بافی و نساجی از صنايع دستی رايج اصفهان است. اين صنايع در عهد شاهان صفوی رونق فراوان داشت. در دوران قاجاريه، بازار صنايع دستی در اصفهان از رونق افتاد. ولی بعد از انقلاب مشروطه باز توسعه يافت. به طور کلی طرح و نقش عموم مصنوعات دستی اصفهان اعم از فرش و قلمکار و ظروف قلم زنی و کاشی، دوختنی های روی پارچه تحت تاثير طرحهای تزئينی دوران صفويه قراردارد و طراحان اصفهان، به نسبت قدرت درک و مهارت خود از آثار قديمی اقتباس می کنند و با خلاقيت خود، آنها را زيباتر می سازند. در حال حاضر اهم صنايع دستی استان عبارتنداز:
قالی بافی، لکارسازی استان اصفهان، خاتم سازي ، ساخت و قلمزنی فرآورده های مسی و برنجی ،منبت کاری نمد مالی ،گيوه بافی و گيوه دوزی ،عبا بافی در نايين ،سفال و سراميک سازی در شهرضا ،پوست و پوستين دوزي ،مليله سازی در اصفهان ،سکمه دوزی و قلاب دوزی ،نگارگری در اصفهان ،نقره سازی ، مينا کاری اصفهان ،کاشی سازی ،طلا کوبی روی فولاد ،قفل سازی ،لاکی روغنی ،سوزندوزی اصفهان ، صحافی ،ضريح سازی ،فيروزه کوبی

پل خواجو بر زاینده رود
استان اصفهان از صادرکنندگان ميوه درختي، غلاّت، برنج، سيب زميني، گندم و جو و ساير توليدات کشاورزي مانند عسل، ماهي پرورشي و دام است. به علاوه، اين استان ذخاير معدني بسيار سرشاردارد که بيشتر آنها در دست بهره برداري است، مانند معادن سرب و روي، طلا، تالک، زغال سنگ، آهن و سنگ چيني. موقع برجسته بازرگاني منطقه و فراواني نيروي ماهر و مبتکر انساني در آن نيز ازعوامل توسعه و ثروت اين استان است. صنايع دستي و ماشيني اصفهان توسعه در حد قابل ملاحظه ای درحال توسعه و پیشرفت روزافزون است. کارخانه ذوب آهن اين شهرکه درزمان سلطنت محمد رضاشاه در برابر فروش گازبه اتّحاد جماهيرشوروي(سابق)ساخته و مورد بهره برداري قرارگرفته، از مهم ترين آنها ست. استان اصفهان 4395645 تن جمعيّت دارد. بيشترمردمان اين استان مسلمان شيعه هستند و به زبان فارسي و ترکي سخن مي گويند. گروه بزرگي از ارامنه و يهوديان نيز دراین استان اصفهان ساکن اند. استان اصفهان داراي 18 شهرستان است از جمله: اصفهان (مرکز استان)، اردِستان، خوانسار، سِميرُم، فَريدَن، فريدون شهر، فلاوَرجان، شهرضا یا قُمشه، دهاقان (سِميرُم سُفلي)، کاشان، گلپايگان، خميني شهر (سِدِه)، نائين، نَجَف آباد و نَطَنز.
اصفهان شهرزيبا وتاريخي اصفهان درمرکز ايران ميان دامنه هاي شرقي زاگرُس و کوه هاي مرکزي قراردارد و فاصله آن تا تهران 424 کيلومتراست. بخشي ازشهراصفهان درجلگه آبرفت زاينده رود واقع شده و بخش ديگر آن تا دامنه هاي کوهستان امتداد دارد. آب فراوان زاينده رود، هواي معتدل ومطبوع و فصل هاي چهارگانه منظم از خصوصيات طبيعي اين شهر است.
اصفهان شهري است باستاني که بنايش را به تَهمورِث ديوبند نسبت مي دهند. در افسانه ها، اصفهان يا سپاهان رامرکزسپاهي گري ايران خوانده اند، جايي که کاوه آهنگر، پس ازپيروزي فريدون بر ضَحّاک، برآن فرمانروا گرديد. در زمان هَخامَنِشيان اصفهان جايگاه اشراف وخاندان هاي هفتگانه سلطنتي شد. در دوره ساسانيان اين شهر به دژ استواري مبدّل گرديد که مرکز سپاه و انبار اسلحه و تجهيزات بود. اصفهان هنگام حمله اعراب از دو بخش بزرگ جداگانه تشکيل مي شد. يکي شهر جِي و ديگري يهوديه. این شهر در بيشتر دوره های تاريخ ايران مرکز مهمّ اقتصادي، سياسي، و نظامي کشور بوده است. نوشته اند که درصدر اسلام حَجّاج بن يوسف ثقفي هنگام دادن حکم فرمانرواييِ اصفهان به يکي ازسرداران خود گفته بود: «تورا فرمانروايي شهري دادم که سنگش سرمه ومگسش زنبور عسل و علفش زعفران باشد.»
درنيمه قرن سوّم هجري(نهم ميلادي) مردم اصفهان به کيفر شورش برضد خليفه بغداد قتل عام شدند. در زمان حکومت آل بويه اين شهر رونق و آباداني بسيار يافت و پايتخت رُکنُ الدوله يکي از برادران آل بويه گرديد. اصفهان تا زمان سلطنت مسعود غَزنَوي در دست جانشينان آل بويه ماند. علاءالدوله کاکويه اميري که ابن سينا سال هاي پايان زندگي خويش را دردربار او گذراند و دانشنامه علايي را به نام او کرد از این خاندان بود.
اصفهان درنيمه دوّم قرن پنجم هجري(يازدهم ميلادي) پايتخت سلطان ملکشاه سَلجوقي شد. سلطان و وزيرش خواجه نظام الملک، اصفهان را در عهد خود به يکي از مهمترين و آبادترين شهرهاي روزگار بدل کردند. مهمترين واقعه اي که در قرن ششم هجري (دوازدهم ميلادي) دراصفهان رخ داد به آتش کشيده شدن مسجد جمعه وکتابخانه معتبرآن توسط پيروان اسماعيليه بود که پيش از آن ازقلعه شاهدِژ بيرون رانده شده و آزار ديده بودند.
درحمله مغول اصفهان آسيب بسيار نديد، زيرا جنگي که در نزديکي اصفهان بين سپاهيان سلطان جلال الدين مَنکِبِرني و مغول درگرفت نيروي هردوطرف را به شدّت کاهش داد. امّا درزمان اميرتيمورگورکان اصفهان شاهد قتل عام دهشتناکي بود زيرا به دستور تيمور بيش از هفتاد هزار تن را دراين شهر کشتند و از سرهاي کُشتگان مناره ها برپا کردند.
شکوهمند ترين دوره تاريخ اصفهان در زمان صَفَويّه و هنگامي است که شاه عبّاس بزرگ در سال 1007ه ق (1598م) آن را، به جاي قزوين، پايتخت ايران کرد. اندکي بعد به فرمان وي حدود دوهزارتن از ارامنه جُلفا در ساحل رود اَرَس را به محلّي به همين نام درساحل جنوبي زاينده رود کوچ دادند. دراين زمان جهانگردان و سفيران اروپايي که به ايران مي آمدند از زيبايي و آباداني و شکوه اصفهان به حيرت مي افتادند. از خلال نوشته هاي ايشان مي توان به شکوه اين شهر درآن روزگار پي برد. وسعت و زيبايي ساختمان ها وباغ هاي اصفهان پس از شاه عبّاس اوّل تا آخر دوره صَفَوي رو به افزايش بود. امّادرحمله افغان شهر رو به ويراني نهاد. از آن پس در زمان نادرشاه افشارتا دوره قاجار پايتخت از اصفهان به مشهد، شيراز، و سرانجام تهران منتقل گرديد و اصفهان ديگر اعتبار گذشته خودرا باز نيافت.
در دوره قاجاربسياري از آثار دوران صَفَوي به دستور ظِل ّالسلطان، پسر ناصرالدّين شاه، خراب شد تا ازمصالح آن کاخ معروف به پارک ظِلّ السلطان درتهران ساخته شود. در دوره پهلوي بسياري از آثار تاريخي و هنري اصفهان که روبه ويراني رفته بود بازسازي شد و اين شهر به سبب موقع مهمّ صنعتي و کشاورزي خود و قرار گرفتن بر سر شاه راه هاي نظامي و بازرگاني دوباره رو به رونق و آباداني گذاشت.
اصفهان، بامجموعه اي از آثار تاريخي و هنري بسيار نفيس، همواره ازمهمترين کانون هاي جلب مسافران و جهانگردان بوده است. بعضي از صاحب نظران برآنند که اصفهان يکي از زيباترين و ديدني ترين شهرهاي جهان است. پروفسورآرتورپوپ(Arthur Pope) باستانشناسِ معروف، اين شهر را زيارتگاه مشتاقان هنر خوانده است.
آرامگاه وی و همسرش به وصیت خود ایشان در حاشیه ی زاینده رود قراردارد. ازجمله آثار تاريخي و پرشکوه اصفهان آتشگاهي درنزديکي اصفهان است که از دوره ساساني برجاي مانده، ديگر چند پل بر روي زاينده رود که هريک ازجهت معماري در نوع خود شايان توجه است. اساس ساختمان پل خواجو را متعلّق به دوره ساسانيان مي دانند که بعدها درزمان ديلَميان و سَلجوقيان تکميل شده است. مسجد جامع عتيق اصفهان مجموعه اي از بناها و تزيينات هنري دوره هاي مختلف را يک جا گردآورده و ازشاهکارهاي معماري دوره اسلامي است. مناره مسجد بَرسيان واقع در42 کيلومتري مشرق اصفهان و مناره چهل دختران با تزيينات آجري وکتيبه اي به خط کوفي و آثار ديگر از دوره سَلجوقي در نزديکی هاي شهراصفهان نیز اهميّت تاريخي بسيار دارد. منار معروف ديگر در اصفهان منارجنبان است که به سبک دوره مغول ساخته و برسنگِ قبر آن تاريخ 716ه ق (1216م) کنده شده. هرگاه يکي ازدو مناره ی اين آرامگاه را تکان دهند مناره ديگر وحتي تمام ساختمان مي جنبد به همین جهت ساختمان به منارجنبان شهرت دارد. از دوران مغول، تيمور، آل مظفّر و آق قويونلو و ديگرخاندان هاي فرمانرواي اين منطقه نيز آثار تاريخي بسيار جالب توجّه در اصفهان و اطراف آن باقي مانده است.
امّا، زيباترين بخش ديدني هاي تاريخي اصفهان مربوط به دوره صَفَوي است. از مهم ترين آنها مدرسه نادرشاه (مسجد چهارباغ) و کاروانسراي پشت آن و نيز مسجد مقصود بيک يا ظُلَمات از بناهاي زمان شاه عبّاس بزرگ است که با داشتن محراب نفيس و کتيبه اي به خطّ عليرضاعبّاسي، خوش نويس معروف آن دوره، نامدار است. ميرعِماد، خوش نويس ديگر اين دوره، در يکي از حجره هاي اين مسجد دفن شده است.
ازنقاط زيباي شهر اصفهان که به دستور شاه عبّاس بزرگ ايجاد گرديد، ميدان شاه يا ميدان نقش جهان است که500 متر درازا و 160متر پهنا دارد. در اطراف اين ميدان مغازه ها وکارگاه هاي هنرمندان در دوطبقه بنا شده است. مسجد شاه يا مسجد سلطاني درجنوب اين ميدان از نظرکاشي کاري و بلندي مناره ها و عظمت گنبد يکي ازشاهکارهاي معماري قرن يازدهم هجري(هفدهم ميلادي) و بلکه همه قرون به شمار مي آيد. مسجدشيخ لطف اّلله، درمشرق ميدان نقش جهان، با کتيبه هايي به خطّ عليرضا عبّاسي نیزاز زيباترين آثار شهر اصفهان است. عالي قاپو و کاخ چهل ستون با تالارهاي آينه و ايوان هاي بلند از بناهاي دوران شاه عبّاس اوّل و دوّم صفوي، براي تشريفات درباري ساخته شده است.

کاخ عالی قاپو
کاروانسراهاي بسيار، هريک درنهايت زيبايي و وسعت، هنوز ازآن دوره برجاي مانده ومورد استفاده است. درانتهاي جنوبي خيابان چهارباغ، بر روي زاينده رود،سي و سه پل قراردارد که چون الله وروديخان، يکي از سرداران معروف شاه عبّاس بزرگ، مأمور ساختمان آن شده بود به پل اّلله ورديخان نيز شهرت يافته است. اين پُل300 متر طول و 14 متر عرض دارد و در نوع خود از لحاظ زيبايي و استواري شاهکار معماري است.
از دیگر نقاط تاریخی و بسیار دیدنی، کلیسای وانک واقع در ناحیه ی جلفاست که امروزه به شهر اصفهان پیوسته. این کلیسا افزون بر تقدس مذهبی که برای همه ی ارمنیان جهان دارد، هم به واسطه ی ساختمان باشکوه و هم از جهت گردآمدن آثار ارزندهء هنری درآن موزه ای ارزشمند است که آثار تاریخی و مذهبی بسیاری ازمسیحیان ایران را در خود گرد آورده. مسجدها و مدرسه هاي علوم ديني بسيار و پل ها و کليساها از ديگر آثار تاريخي و تماشايي شهر اصفهان است که همراه با انبوه اجناس هنري و صنايع دستي ممتاز و گوناگون مي تواند هرجهانگرد ايراني يا خارجي را روزها و بلکه ماه ها به خود مشغول دارد. شهر اصفهان، علاوه بر جنبه تاريخي و هنري ارزنده خود، به واسطه رونق صنعت، تجارت، و جهانگردي در رديف مهم ترين شهرهاي ايران است و باداشتن دانشگاه ومدارس قديمي يکي از کانون هاي عمده تعلیمات مذهبی و دانش و فرهنگ کشور نيز به شمار مي رود.

کاشان
کاشان شهري است درجنوب کوير و درياچه قم که تا تهران 258 کيلومتر فاصله دارد. کوه هاي مرکزي ايران از کنار اين شهر مي گذرد و بلندترين قلّه آن کوه کَرکَس درجنوب شرقي کاشان واقع شده. آب و هواي کاشان دربخش کوهستاني سردسيري و در نواحي دامنه جلگه به ويژه حاشيه ی کويرگرمسيري است. دو رودخانه کوچک کم آب، يکي قَمصَر رود و ديگري قهرود، از اين ناحيه مي گذرد.

کاشان از شهرهاي بسيار قديمي ايران است. تپه هاي سيالَک يا سيلَک در سه کيلومتري جنوب غرب اين شهر قراردارد. درکاوش هاي باستاني، آثار بسيارمهمّي از تمدن پيش رفته مردم اين سامان طي 4500 سال گذشته يافت شده است. دراسناد زمان ساسانيان، تعداد سربازهايي راکه ازاين شهر می گرفته اند تا بيست هزار تن برآورد شده است. در دوره هاي اسلامي کاشان را شهري کوچک باعقرب هاي خطرناک نوشته اند که درآن کاسه هاي لعاب دار زيبايي به رنگ آبي ساخته و به شهرهاي ديگر فرستاده مي شود.
کاشان، مانند ديگر شهرهاي ايران، از حملات پي درپي قبايل ترک آسيب بسيارديده است. درتاخت و تاز هُلاکوخان، خواجه نصيرالدّين طوسي توانست با جلب احترام خان مغول نسبت به وجود بابا افضل کاشاني، از بزرگان صوفيه، سپاهيان را از کشتار مردم باز دارد. درحمله اميرتيمور نيز حاکم کاشان با حُسن تدبير از کشتار مردم جلوگيري کرد. با روي کار آمدن صَفَويان، کاشان که يکي از مراکز مهمّ شيعيان بود رو به آباداني نهاد. با وجود چند زلزله سخت که به کاشان و روستاهاي اطراف آن آسيب فراوان وارد آورده اين شهرکوچک راهمچنان به خاطر وجود آثار تاريخي و فرآورده هاي صنعتي بايد شهري با اهميّت دانست. گلاب قَمْصَر، انواع پارچه هاي گران بها، کاشي و فرش هاي پشمي وابريشمي از بهترين نوع، ازمحصولات برگزيده کاشان است.
درمشهد اردهال نزدیکی کاشان هرساله مراسم قالی شویان برگزارمی شود که به باور محلی جنبه ی مذهبی دارد. گروه زیادی از مردم محل و وابستگان آن ها هرساله از نقاط مختلف جهان برای شرکت در مراسم عاشورا و قالی شویان به کاشان می آیند. مراسم گلاب گیران در قمصر یکی دیگر از شهرهای نزدیک کاشان نیز هرسال درفصل بهار، اواخر فروردین و اوایل اردیبهشت ماه مسافران بسیاری را به محل می کشاند.

روستای تاریخی ابیانه نزدیک کاشان
از آثار تاريخي اين شهر دو آتشکده متعلّق به دوره ساسانيان، مسجد جامع و مناره هاي منتسب به دوره سَلجوقي و آثاري از عهد ايلخانيان مغول و تيموريان رامي توان نام برد. مقبره امام زاده حبيب بن موسي (ع) از آثار قرن هفتم هجري وآرامگاه شاه عبّاس بزرگ ازديگر آثارتاريخي کاشان است. باغ شاه، باغي وسيع و پُرآب و درخت، واقع درناحيه اي به نام فين در شش کيلومتري جنوب غربي کاشان نيز به عهد صَفَويّه و زنديّه بازمي گردد. امير کبير در حمّام همين باغ کشته شد. علاوه براين ها، از دوره قاجاريه نيز درشهر کاشان آثاري قديمي، از آن جمله گنبد عظيم و مناره هاي بلند مدرسه آقا، برجاي مانده است. خانه ی بروجردی ها و طباطبائی ها نیز با معماری زیبا و قدیمی خود از دیگر آثار دیدنی کاشان و اطراف است.

گلپايگان
گلپايگان يکي از شهرهاي تاريخي استان اصفهان است. اين شهر بين اَليگودرز، نجف آباد، خُمين و محلاّت و درفاصله 352 کيلومتري تهران قراردارد. سلسله کوه هاي مرکزي و رود قبله، که ازکوه هاي جنوبي خوانسار سرچشمه مي گيرد، از گلپايگان مي گذرد. نزديک يکي از روستاهاي اطراف شهربر روي اين رودخانه سدّ مهمّي بسته شده است. آب و هواي گلپايگان درنواحي کوهستاني سردسيري و در نواحي جلگه اي معتدل است.
گلپايگان، که عرب ها آن را جُرفاذَقان تلفّظ مي کردند، ازشهرهاي قديمي ايران است و نام آن درآثار مربوط به دوره ساساني آمده. امّا آثار تاريخي اين شهر همه به دوره هاي اسلامي بازمي گردد. مسجد جامع گلپايگان از آثار محمد بن ملکشاه سَلجوقي است که چند کتيبه به خط کوفي دارد. مناره اي بلند، از آثار دوره سَلجوقي، با کتيبه اي آجري نيز دراين شهر است. اين مناره با دو در، از بلندترين مناره هايي استکه درايران ساخته شده. امامزاده سيدالسادات و بُقعه هفده تن از ديگر آثار تاريخي گلپايگان است. براين بناي اخيرکتيبه اي به خط فارسي در وصف شاه عبّاس بزرگ ديده مي شود.