استان زنجان، با مساحت 21841 کيلومترمربّع، ميان استان های مازندران، گيلان، آذربايجان، کردستان، همدان و قزوین واقع شده است. شهر و روستاهاي اين استان کوهستاني در دامنه دشت هاي بين رشته کوه ها ساخته شده اند. سلسله جبال البرزدرشمال استان قراردارد و بلندي هاي موازي آن زنجان را از قزوين جدا مي کند. درمنطقه طارُم هوا مرطوب تر از ديگر نواحي است.
بزرگ ترين رودخانه استان زنجان قِزِل اوزَن ازکوه هاي چهل چشمه درکُردستان سرچشمه مي گيرد و نزديک منجيل به رودخانه شاهرود مي پيوندد و وارد سدّ سفيدرود مي شود. رودخانه طالقان نيزدشت قزوين را آبياري مي کند. دراين استان چشمه هاي فراوان آب نوشيدني، آبگرم، و آب معدني وجود دارد. مراتع وسيع منطقه درنواحي کوهستاني دامداري را براي بيشتر ساکنان محل به صورت شغلي دائمي درآورده است.
استان زنجان، از امکانات مساعد کشاورزي برخوردار است. غلاّت، نباتات علوفه اي، و انگور از فراورده هاي مهمّ آن به شمار مي آيد. مجتمع هاي کشت و صنعت سلطانيه دردهه ی 1340 هجری تأسيس و بازسازي آنها پس از خاتمه جنگ با عراق آغاز شده است. تأسيسات دامپروري ومرغ داري نيزدرکنار اين مجتمع ها درحال توسعه است. استخراج معادن زغال سنگ زياران از دیگر فعالیت های اقتصادی استان است. بافت قالي و گليم، سفالگري و ساختن قاشق و چاقو ازقديم ترين و مشهورترين صنايع دستي اين شهر به شمار مي رود.
استان زنجان جمعيّتي حدود 963434 تن دارد که بيشتر آنها ترک زبان هستند. زبان فارسي وگويش هاي ديگر مثل کُردي نيز درمنطقه رايج است. گروهي از ايلات لُر و کُرد و شاهسَوَن در اين استان رفت و آمد موسمي دارند و از چراگاه هاي فراوان و سر سبز آن براي دام هاي خود بهره مي برند. شهرستان های استان زنجان عبارتند از: زنجان (مرکز استان)، اَبهَر، سلطانيه، و خدابنده.
صنایع دستی استان زنجان
دراستان زنجان رشته های مختلف صنایع دستی رواج دارد. از آن جمله گلیم بافی در ابهر, قیدار و زنجان روستاهای آن گیوه دوزی ابریشمی و نخی در انگوران و زنجان, چاروق دوزی در شهر زنجان, رنگرزی در ابهر, زنجان, قیدار, سفالگری در روستای قلثوق, ملیله کاری شامل سینی, سرویس بشقاب کاسه و وسایل مصرفی در شهر زنجان, ساخت انواع چاقو و کارد و قندشکن در زنجان, جاجیم بافی نواری در طارم علیا و ماه نشان, انگوران, کیسه بافی حمامی, نواری در انگوران, ماه نشان, قیدار و حکاکی روی مس در شهر زنجان را می توان نام برد. ضمن آنکه باید گفت قالی بافی از جمله هنرها و حرفی است که در اکثر شهرها و روستاهای استان زنجان رونق و رواج دارد. اما شهر زنجان با آثار فلزی و بویژه چاقوهای زیبا و تنوع آن مشخص می شود و نام زنجان, اینگونه آثار هنری را به ذهن متبادرمی سازد.
ملیله سازی از جمله ظریف ترین رشته های فلزکاری و یکی از برجسته ترین صنایع فلزی ایران است. قدیمی ترین ملیله ایران به روایت اکثر محققان مربوط به سالهای 550 تا 330 ق.م. (دوره هخامنشی) است. متأسفانه به دلیل آن که اکثر اشیاء ملیله به منظور استفاده مجدد ذوب شده اند, نمونه های زیادی در دسترس نیست و تنها از دوره قاجاریه مقداری سرقلیان, گیره استکان و سینی در اندازه های مختلف باقی مانده است.
ملیله سازی در زنجان بیش از 100 سال سابقه دارد و از اواخر دوره فتحعلی شاه قاجار شخصی به نام حاج اسداله طرح برگ فرنگ را در ملیله ابداع و سبک خاصی را شروع کرد.
نقوش رایج در ملیله کاری زنجان عبارتند از: دندانه, تابیده, جقه, یا بته ترمه, ریزه جقه, برگ فرنگ, برگ, غنچه, پیچ, پیچک, سه چشمه و یک چشم ملیله. تولیدات ملیله زنجان شامل گیره شربت خوری, گلاب پاش, قاب عکس, جاسیگاری, بشقاب, شکلات خوری, شیرینی خوری, زنجیر (که به آن کلافه ای می گویند) گل سینه, گوشواره و قاب عکس است. ملیله سازی زنجان در سطح کشور نیز شناخته شده بوده و دارای اعتبار خاصی است.
از جمله صنایع دستی رایج و بسیار مهم در شهر زنجان است. این صنعت از دوره صفویه به بعد رونق چشمگیری داشته و تا امروزه نیز با دگرگونی های فراوان در زنجان ادامه دارد.
شهرزنجان
شهرزنجان درشمال غرب ايران بين شهرهاي خَلخال، قزوين، همدان، مياندوآب، وميانه، در فاصله 328 کيلومتري تهران قرارگرفته است. شمال و جنوب زنجان را، که تابستاني معتدل و زمستاني سرد دارد، کوه فراگرفته و رودخانه هاي بسيار پيرامون آن درجريان است.
موقع جغرافيايي زنجان و قرارگرفتن آن در شاه راههايي که آن را به خراسان، از سويي، و به تبريز و قفقاز وعراق و عربستان، ازسوي ديگر، مي پيوسته، سبب شده است که از دیرباز از آن در آثار گوناگون نام برده شود. در این آثار از زنجان با نام های آگانزا و زنگان یاد کرده اند.
یکی از استوار ترین دژهای نظامی دوران اسلامی درنزدیکی شهر زنجان قرار داشته و سلطان محمدخوارزم شاه، هنگام گریزاز سپاهیان مغول یک هفته در آن جا زیسته است. سپاهیان مغول بعد از آن زنجان را ویران کردند. غازان خان، يکي ازجانشينان هُلاکوخان، نزديک زنجان شهري به نام سلطانيه ساخت که پس ازاو درزمان سلطان محمّدخدابنده اولجايتو پايتخت ايلخانان شد. سلطانيه قلعه اي بزرگ داشت که بارويي ضخيم برگِرد آن بود. پهناي ديوار به اندازه اي بود که چهار سوار شانه به شانه از روي آن مي گذشتند. سلطان محمّد درآن جا مقبره و گنبدي براي خود ساخت. به امر او دراطراف شهر و گنبد نيز هفت مسجد، بيمارستان، داروخانه، خانقاه و مدرسه اي بزرگ شبيه مُستَنصَريه بغداد بنا شد. بسياري ازپيشه وران و صنعتگران و طالبان علم را از تبريز به اين شهر آوردند و در اندک زمان سلطانيه را به يکي از شهرهاي بسيار مهمّ آن زمان بدل کردند که با چهار سوي سرزمين هاي اسلامي در ارتباط بود. با اين همه، سلطانيه در زمان تيموريان آسيب بسيار ديد و با انتقال مرکز تجارت و سياست به تبريز در زمان شاه تهماسب اوّل صفوي از اهميّت افتاد و رو به ويراني نهاد.
مهمترين اثرتاريخي که تاکنون درزنجان برجاي مانده پُلِ دختر است که بر روي رودخانه قِزِل اوزَن بين راه زنجان وميانه بنا شده. اين پُل داراي کتيبه اي است که تاريخ ساختن (قرن چهارم هجري/دهم ميلادي) و مرمّت آن را نشان مي دهد. نام دختر برروي اين پُل نشان آن است که دردوران باستان نيز در آن جا پُلي به همين نام بوده، زيرا، بنابر پژوهش هاي باستان شناسان، بناهايي که به نام دختر ناميده شده مربوط به ايزد بانو آناهيتا بوده است.
گُنبد سلطانيه (مقبره سلطان محمّد خدابنده اولجايتو)
بقعه قيدار و گُنبد سلطانيه (مقبره سلطان محمّد خدابنده اولجايتو) از قرن هاي هفتم و هشتم هجري (سيزدهم و چهاردهم ميلادي) از ديگر آثار تاريخي مهمّ زنجان است. مسجد جامع عتيق، صحن و مقبره امام زاده حسين، بقعه آمنه خاتون و حليمه خاتون نيز از مکان هاي مذهبي زنجان است.
ابهر
ابهر با آب و هوای کوهستانی و زمستان های بسیار سرد و پربرف دو طرف رودخانه ی ابهررود نزدیک شهر زنجان قرارگرفته. نام آن درزبان پهلوی به معنی جایگاه تنظیم پخش آب است. محل اصلی شهر که تپه قلعه گفته می شود، درست درکناره ی رود ابهر قرارداشته و یکی از قدیم ترین جایگاه های مسکونی انسان درجهان به شمار می رود. شواهد باستان شناسی نشان می دهدکه مردم از چهار هزارسال پیش از میلاد مسیح در آن جا ساکن بوده اند. ابهر از باستانی ترین شهر های ایران است، حدود هزاره ی دوم پیش از میلاد بنیان شده و درسده ی نهم پیش از میلاد مسیح از اتحاد اقوام مختلف ماد نخستین پادشاهی تاریخ ایران تشکیل شده است. ارک شاهی سلطانیه و مجموعه بناهای چلبی اوقلی و موزه ی پیراحمد زهرنوش و ملاحسین کاشی از دیدنی های این شهر است.